شاپور جورکش
زندگینامه و معرفی کتاب‌های شاپور جورکش
شاپور جورکش (Shapour Jorkesh) زاده‌ی سال ۱۳۲۹ و درگذشته‌ی سال ۱۴۰۲، مترجم، منتقد، پژوهشگر ادبی، نمایشنامه‌نویس و شاعر ایرانی بود.
شاپور جورکش از چهره‌های برجسته ادبیات ایران بود که در زمینه‌های مختلف ادبی همچون مترجمی، نقد، نمایشنامه‌نویسی و نویسندگی فعالیت داشت. مطالعه‌ی آثار او به خوانندگان کمک می‌کند تا تحولات نقد ادبی معاصر، به‌ویژه در شعر را بهتر درک کنند. همچنین، او با تأسیس گروه ترجمه‌ی شیراز و ترجمه‌ی آثار خارجی، فارسی‌زبانان را با ادبیات کشورهای دیگر آشنا کرد و به غنای فضای ادبی کشور افزود. یکی از مهم‌ترین دلایل اهمیت آثار او، معرفی الگویی نوین برای نقد مدرن بر اساس اصول علمی است. در این زندگینامه، تلاش شده است تا با جنبه‌های مختلف زندگی این فعال ادبی از جمله تولد، تحصیلات، کتاب‌ها و فعالیت‌هایش آشنا شوید.
بیوگرافی شاپور جورکش
شاپور جورکش در تاریخ ۱۰ بهمن ۱۳۲۹ در فسا، استان فارس به دنیا آمد و در ۶ مرداد ۱۴۰۲ در شیراز درگذشت. او تحصیلات خود را در رشته‌ی ادبیات انگلیسی تا مقطع کارشناسی ارشد ادامه داد و تا سال ۱۳۵۸ در دانشگاه به تدریس مشغول بود. پس از وقوع انقلاب فرهنگی، او دیگر در دانشگاه حضور نداشت.
زمینه‌های فعالیت ادبی و فرهنگی او در چند زمینه است:
فعالیت‌های جورکش در تئاتر
شاپور جورکش فعالیت هنری خود را پیش از انقلاب با تئاتر و نمایشنامه آغاز کرد و از سال ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۶ سرپرست کمیته‌ی تئاتر دانشگاه شیراز بود. همچنین، او از سال ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۸ تدریس در کارگاه تئاتر کودک تلویزیون شیراز را بر عهده داشت. سیروس نوذری، دوست شاپور، می‌گوید: «با توجه به اینکه تئاتر ریشه یونانی دارد، جورکش با مطالعات گسترده‌ی خود درباره‌ی اسطوره‌های یونان و روم به‌خوبی آشنا شد.» پس از انقلاب، با تغییراتی که در وضعیت تئاتر به وجود آمد، او به انتخاب شعر به‌عنوان عرصه‌ای جدید برای فعالیت‌های هنری خود روی آورد.
اشعار شاپور جورکش
شعر و نقد آن یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های شاپور جورکش در عرصه‌ی ادبیات بود. دلایل ورود او به این زمینه متنوع هستند که از جمله می‌توان به زندگی در شیراز، شهر شعر و شاعری، اشاره کرد؛ محیط خاص این شهر قطعاً تأثیر مثبت زیادی بر او داشته است. همچنین، پس از کنارگذاشتن تئاتر و روی‌آوردن به شعر، توفیق اجباری او و علاقه‌مندان به شعر، به‌ویژه شعر نو، موجب کسب تجربه‌ای جدید در زمینه ادبیات و فرهنگ برای بیان تفکرات و احساساتش شد. تأثیرپذیری او از ادبیات مدرن و شاعران نوگرای همچون نیما یوشیج نیز عامل دیگری برای ورودش به این عرصه بود. علاقه‌ی او به فلسفه و اساطیر نیز ابزاری برای بیان افکارش در شعر شد. شاپور در زمینه‌ی شعر هم فعالیت پژوهشی داشته و هم به سرودن شعر پرداخته است. مهم‌ترین پژوهش او در حوزه‌ی شعر نو، کتابی به نام بوطیقای شعر نو است که در آن به تفصیل درباره مولفه‌های شعر نو، اصول نظام اندیشه شعر نو و تأثیر اندیشه‌های نیما یوشیج بر جامعه امروز بحث می‌کند. یکی از نکات مهم این کتاب تفاوت بینش نیما یوشیج با پیروان و شاگردانش است. شاپور در این کتاب ارکان اصلی دید تازه شاعر را در چهار گروه خلاصه می‌کند که عبارت‌اند از: ۱- استغراق: او از عبارت نیما که می‌گوید «ما در طبیعت غرقیم و طبیعت در ما غرق است»، تعبیر عرفانی می‌کند، اما به‌جای اینکه شاعر در خدا ذوب شود، در اشیا ذوب می‌شود و به این ترتیب دیدگاه استغراقی نیما را شیء‌محور می‌شناسد. ۲- مسئله‌ی سوبژکتیو و ابژکتیو: او بیان می‌کند که همان‌طور که سنگ برای ما یک عینیت یا ابژه است، ما نیز برای سنگ یک عینیت یا ابژه‌ایم. ۳- وصف ۴- روایت. از دیگر آثار شاپور جورکش می‌توان به «هوش سبز» اشاره کرد که اولین سروده‌های شاعر است و قسمتی از آن به موضوع مرگ و زندگی می‌پردازد. همچنین، کتاب شعر دیگر او با عنوان «نام دیگر دوزخ» پیوندی میان اساطیر و تجددگرایی و مدرنیسم برقرار می‌کند.
ترجمه‌های جورکش
از دیگر فعالیت‌های شاپور جورکش، تأسیس گروه ترجمه‌ی شیراز بود که با مساعدت دکتر حسینعلی نوذری در سال ۱۳۷۶ انجام گرفت. ابتدا این گروه به ترجمه‌ی کتاب‌های تاریخی پرداخت، اما پس از مدتی به این نتیجه رسیدند که باید به ترجمه‌ی نقد ادبی نیز وارد شوند. یکی از ترجمه‌های مهم شاپور جورکش، کتابی با عنوان «درآمدی تاریخی بر نظریه‌ی ادبی از افلاطون تا بارت» است. در این کتاب، چندین نظریه شناخته‌شده‌ی ادبی به‌طور هم‌زمان بررسی و ترکیب می‌شوند. اولین دیدگاه این است که تمام نقدهای ادبی، ماهیتی نظری دارند. دیدگاه دوم بیان می‌کند که بحث‌های انتقادی درباره‌ی ادبیات «یک نوع یگانه فعالیت را تشکیل نمی‌دهند» و دیدگاه سوم به این نکته اشاره دارد که «بحث‌های ادبیات بریتانیایی یا انگلیسی-آمریکایی صرفاً به معنای بررسی قطعه‌هایی از یک کالبد بزرگ است».
پژوهش‌ها
شاپور جورکش کتابی تحقیقی درباره‌ی صادق هدایت با عنوان «زندگی، عشق و مرگ از دیدگاه صادق هدایت» نوشته است. در پیشگفتار این کتاب، نویسنده بیان می‌کند که بسیاری از ستایشگران و منتقدان صادق هدایت، نویسنده‌ی کتاب بوف کور را با راوی آن یکسان می‌گیرند و بدین ترتیب اشتباهی هویتی به هدایت نسبت می‌دهند. او در ادامه به «خشت کج اول» اشاره می‌کند و می‌گوید که متأسفانه بسیاری از منتقدان هدایت به‌جای آنکه تمامی آثار او را مطالعه کرده و تصویری جامع از کتاب‌هایش به دست آورند، صرفاً بر اساس برداشت‌هایی سطحی از بوف کور، او را نقد می‌کنند و این اشتباهات باعث می‌شود که برداشت‌ها و نقدها بر پایه شالوده‌ای نادرست قرار گیرد. در ادامه‌ی پیشگفتار، شاپور جورکش می‌گوید که هدفش در این کتاب روشن ساختن چند مفروض است: الف) راوی بوف کور با نویسنده آن یکسان نیست. ب) هدایت نگاهی خوش‌بینانه به زنان دارد. پ) در نوشتن بوف کور، هدایت از تکنیک خاصی استفاده کرده است که هنوز در ایران به‌طور کامل شناخته نشده و همین امر موجب بسیاری از سوءتفاهم‌ها شده است.
نظرات دیگران درباره شاپور جورکش و آثار او
حافظ موسوی، منتقد ادبی و شاعر، درباره‌ی مبارزه‌ی فرهنگی شاپور جورکش با عرفان‌زدگی در شعر صحبت می‌کند و به انتقاد از بی‌اساس بودن برخی گفتمان‌ها و شکایت‌های رمانتیک اشاره دارد.
حسینعلی نوذری درباره‌ی کتاب بوطیقای شعر نو می‌گوید: این کتاب در حقیقت یک مانیفست برای دانشجویان است و لازم است که آن را مطالعه کنند تا با الگوهای نقد و نظر در شعر آشنا شوند. به نظر دکتر نوذری، شاپور جورکش در آثارش به‌ویژه در این کتاب تلاش دارد نشان دهد شعر نمی‌تواند بدون یک زیرساخت نظری معتبر وجود داشته باشد.
میراث شاپور جورکش برای آیندگان شامل کتاب ارزشمند بوطیقای شعر نو، ترجمه‌های معتبر، نقدهای ادبی، اشعار او، پژوهش‌های علمی و گسترده، و تحلیل‌هایی میان‌رشته‌ای است که همچنان برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به ادبیات اهمیت زیادی دارد.
آنچه می‌توانیم از آثار و زندگینامه او کسب کنیم
اهمیت نقد و تحلیل ادبی: شاپور جورکش نقد را ابزاری موثر برای رشد و پرورش آثار ادبی می‌دانست. نقدهای دقیق و ژرف او در ارتقای ادب فارسی نقشی برجسته ایفا کرد و به پیشرفت این حوزه کمک کرد.
اهمیت ترجمه و معرفی ادبیات جهان: او با ترجمه‌های خود و تاسیس گروه ترجمه‌ی شیراز، پلی میان فارسی‌زبانان و دنیای ادبیات جهانی ساخت و آثار مهم جهانی را به مخاطبان فارسی معرفی کرد.
چندوجهی بودن فعالیت‌های ادبی‌اش: شاپور جورکش در زمینه‌های مختلف ادبی از تئاتر و ترجمه گرفته تا نقد و نویسندگی فعالیت کرد و همواره در پی گسترش مرزهای دانش و هنر بود.
