شیرین بیانی
زندگینامه و معرفی کتاب‌های شیرین بیانی
شیرین بیانی (Shirin Bayani) پژوهشگر، تاریخ‌نویس و استاد دانشگاه تهران است. او در ۱۱ مرداد ۱۳۱۷ در تهران به دنیا آمد. بیانی فرزند خانبابا بیانی و ملکه ملک‌زاده، نوه‌ی مهدی ملک‌زاده و نتیجه‌ی ملک‌المتکلمین است. همسرش محمدعلی اسلامی ندوشن، استاد ادبیات دانشگاه بود. حوزه‌های تحقیقاتی بیانی تاریخ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مغول است. او کتاب‌ها و مقالات زیادی دربارهی تاریخ ایران در ادوار مختلف نوشته و ترجمه کرده است. نام او در فهرست مفاخر فرهنگی ثبت شده و تمبر يادبودی از وی به چاپ رسيده است.
بیوگرافی شیرین بیانی
شیرین بیانی در خانواده‌ای اهل فرهنگ و دانش به دنیا آمد. پدر پدربزرگش، ملک‌المتکلمین، واعظ و مشروطه‌خواه مشهور بود که در زمان به‌توپ‌بسته‌شدن مجلس در باغشاه به دستور محمدعلی شاه کشته شد. پدربزرگش دکتر مهدی ملک‌زاده، پزشک، مورخ، نماینده‌ی مجلس شورای ملی و نویسنده‌ی کتاب هفت جلدی تاریخ مشروطیت ایران بود. او همچنین اولین بیمارستان مدرن در ایران را راه انداخت. پدرش خانبابا بیانی نويسنده، استاد دانشگاه، تاریخ‌نگار، مترجم، بنيان‌گذار دانشگاه تبريز، توسعه‌‌دهنده‌ی دانشسرای عالی، عضو شورای عالی و فرهنگ و تنظیم‌گر آرشیو اسنادی وزارت امور خارجه بود. مادرش، ملکه ملک‌زاده در مدرسه‌ی لوور و دانشکده‌ی هنرهای زیبای پاریس نقاشی و باستان‌شناسی خوانده بود و ریاست بخش سکه‌ها، مهرها و الواح موزه‌ی ایران باستان را بر عهده داشت. او موزه‌ی سکه در بانک سپه تهران را بنیان نهاد و در دانشگاه تهران مدرس رشته‌ی باستان‌شناسی و هنر بود. عموی شیرین بیانی، دکتر مهدی بیانی نیز استاد دانشگاه تهران و بنیان‌گذار کتابخانه‌ی ملی ایران بود.
دوره‌ی کودکی و تحصیلات
شیرین بیانی در کودکی در خیابان ویلا زندگی می‌کرد. خانه‌ی آن‌ها همیشه پر از رفت‌وآمد دوست و آشنا بود که به‌ویژه برای ملاقات با پدربزرگش، مهدی ملک‌زاده می‌آمدند. شیرین بیانی از شش‌سالگی آموختن زبان فرانسوی را آغاز کرد و دوران تحصیلی خود را در دبستان منوچهری، مدرسه‌ی فرانسوی ژاندارک و انوشیروان دادگر در رشته‌ی ادبی گذراند. چهارده سال داشت که داستان کودک «میهمان‌خانه آنژ گاردین» نوشته‌ی کنتس دو سگور را از فرانسه به فارسی ترجمه کرد و پرویز ناتل خانلری بر آن مقدمه نوشت. او لیسانس خود را در دانشگاه تهران در رشته‌ی تاریخ گرفت. پدرش خانبابا بيانى، عمویش دكتر مهدى بيانى، علی‌اصغر شميم و محمدحسن گنجى در این زمان استادان او بودند. پس از پایان دوره‌ی لیسانس در ۱۳۳۹ به فرانسه رفت و در دانشگاه سوربن نزد پروفسور کلود کائن که با پدر و مادرش آشنایی داشت تحصیلات خود را ادامه داد. با راهنمایی کائن، تاریخ آل جلایر را برای رساله‌ی دکتری انتخاب کرد که تا آن زمان پژوهش چندانی درباره‌اش انجام نشده بود. او در ۱۳۴۲ از دانشگاه سوربن مدرک دکتری خود را گرفت.
استادی در دانشگاه
در همان سال با درجه‌ی استادیاری وارد گروه تاریخ دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران شد. چهار سال بعد به دانشیاری ارتقا یافت و در ۱۳۵۳ به مقام استادی تما‌م‌وقت در آن دانشگاه رسید که آن زمان جزو جوان‌ترین استادان با این درجه بود. بیانی در ۱۳۷۳ به رتبه‌ی پروفسوری دست یافت. نخستین اثر علمی چاپ‌شده‌ی خود را با عنوان «تاریخ آل جلایر» از سوی انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رساند که ترجمه‌ی رساله دکتری او بود. در آغاز ورود به دانشگاه، تدریس «کلیات تاریخ پیش از اسلام» در مقطع دکتری را بر دوش او نهادند. تخصص او تاریخ مغول بود؛ اما به دلیل نیاز دانشگاه، باید تاریخ ایران باستان را هم تدریس می‌کرد. از آن زمان در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری دانشگاه تهران دروسی همچون تاریخ ایران در دوره‌ی سلوکی و اشکانی، تاریخ ایران در دوره‌ی مغول، تاریخ تمدن و فرهنگ اسلامی، تاریخ اجتماعی ایران، تاریخ تحولات سیاسی و مناسبات فرهنگی و تمدنی ایران و اسلام را تدریس می‌کرد. بیانی در ۱۳۸۶ از دانشگاه تهران بازنشسته شد.
شیرین بیانی که در ۱۳۴۵ با محمدعلی اسلامی ندوشن، پژوهشگر و استاد دانشگاه ازدواج کرد و حاصل ازدواجشان دو فرزند پسر به نام‌های رامین و مهران بود، پس از بازنشستگی همراه خانواده به کانادا مهاجرت کرد.
جوایز، افتخارات و بزرگداشت‌های شیرین بیانی
شيرين بيانی بیش از ده لوح تقدير از مراكز علمی و فرهنگی و دانشگاهی دریافت کرده است. مهم‌ترين آن‌ها لوح تقدير از انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ايران (۱۳۸۲) و چاپ تمبر یادبود اوست. او همچنین برای تألیف کتاب سه جلدی «دين و دولت در ايران عهد مغول» چندین جایزه برد؛ ازجمله كتاب سال جمهوری اسلامی ايران (۱۳۷۵) و لوح تقدير كتاب سال دانشگاه تهران (۱۳۷۵). بیانی در فروردین ۱۳۹۵ نشان عالی دولت مغولستان را به‌پاس مطالعاتش در تاریخ امپراتوری مغولان در تهران دریافت کرد. برای بزرگداشت شخصیت علمی او چندین نشست برگزار شده است؛ ازجمله نکوداشت انجمن زنان پژوهشگر تاريخ ايران (۱۳۸۸)؛ نقد کارنامه‌ی او در پژوهشکده‌ی تاریخ اسلام (۱۳۹۲)؛ اختصاص ویژه‌نامه‌ای به او در فصل‌نامه‌ی ایران‌شناسی ایران نامگ (۱۳۹۹)؛ اختصاص پانصدونودوششمين شب فرهنگی مجله‌ی بخارا به او برای پاسداشت فعالیت‌های علمی‌اش (۱۳۹۹)؛ نام‌گذاری میدانی در شهر ندوشن به نام او توسط شهرداری این شهر؛ نام‌گذاری کوچه‌ای در خیابان وصال شیرازی بین تقاطع ایتالیا و بلوار کشاورز تهران به نام او.
سبک نگارش و نقد نوشته‌های شیرین بیانی
بیانی یکی از پیشبران مطالعات تاریخ ایران در دوره‌ی مغول با نگاه فرهنگی و تمدنی به این دوره در دانشگاه‌های داخل کشور بوده است. او در مطالعاتش، بر نگاه فراتر و برتر فرهنگ و هویت ایرانی در مواجهه با مغولان تأکید کرده است. بیانی در موضوع غلبه‌ی فرهنگی و هویتی ایران در طول مواجهاتش با اقوام بیگانه بیش از هر چیز بر مذهب تأکید کرده و آن را همچون رشته‌ای در سراسر تاریخ ایران از دیرباز تا دوره‌ی مغول در نظر گرفته و بر مبنای آن پویایی و پایداری ایران و فرهنگ و تمدنش را به‌رغم تمام مصائب و ناملایمات توضیح داده است. نگرش بیانی به تحولات تاریخی از منظر فرهنگی و تمدنی است و کشاکش دین و دولت به‌مثابه اهرم فشار فرهنگی ایران در برابر هجوم قبایل بیابان‌گرد نظریه‌ی او در کتاب‌هایش است. با این همه، تألیف‌های بیانی در تاریخ ایران باستان پژوهشی نیستند و نمی‌توانند به عنوان منبعی تحقیقاتی مورد استناد باشند.
مروری بر کتاب‌های تألیفی و ترجمه‌های شیرین بیانی
کتاب تاریخ عیلام
«تاریخ عیلام» (۱۳۴۹) نوشته‌ی پیر آمیه در زمان خود بر مبنای آخرین دستاوردهای باستان‌شناسی و تحقیقاتی دربارهی این دوره‌ی نامکشوف از تاریخ ایران نوشته شد. در این کتاب که بیانی آن را ترجمه کرده بر مبنای داده‌های در دسترس آن زمان تا حدودی چگونگی اوضاع این حکومت و تمدن آن آشکار شده است.
کتاب تاریخ سّری مغولان
«تاریخ سّری مغولان» (۱۳۵۰) جزو منابع متقدم و دست‌اول دربارهی تاریخ مغولان در منطقه‌ی مغولستان و جزو معدود مکتوبات بازمانده از مغولان است. نویسنده و تاریخ دقیق تألیف مشخص نیست؛ اما برخی آن را به ۶۳۸ قمری/۱۲۴۰ میلادی و فردی به نام یوان چائویی‌شه می‌رسانند. اصل کتاب به زبان مغولی و خط چینی نوشته شده و منبعی درخور برای شناخت خاندان و پیشینه‌ی تموچین یا همان چنگیز و افسانه‌های مربوط به او تا زمان جانشینش، اگتای است. این کتاب را بیانی از روی ترجمه‌ی فرانسوی آن به فارسی برگرداند.
کتاب دین و دولت در ایران عهد مغول
«دین و دولت در ایران عهد مغول» (۱۳۶۷، ۱۳۷۱، ۱۳۷۵) کتابی سه جلدی است که بیانی طی تقریباً یک دهه نوشت. به اعتقاد بیانی، در طول دوره‌ی حكومت ايلخانی، پيوسته دو تلاش متقابل و خستگی‌ناپذير میان حكومت و مردم مشاهده می‌شد. یک طرف حکومتی بود که برای تحکیم قدرت خود و قبولاندن آن به ایرانیان تلاش می‌کرد و طرف دیگر، مردمی که می‌کوشیدند کمر راست کنند و حیات ازدست‌رفته را تجدید کنند. مغولان دو راه داشتند یا معتقدات مردم را از ریشه کنند یا با آن کنار بیایند و این نبردی بود که تا زمان اسلام آوردن اولین ایلخان مغول ادامه یافت. جلد اول دربارهی رويارویی این دو طرز تفكر و فرهنگ ناهمگون، جلد دوم ادامه‌ی این نبرد و نفوذ و حضور ایرانیان در امور دیوانی کشور و جلد سوم، دربارهی مسائل سياست خارجی حكومت ايلخانی است.
کتاب مغولان و حکومت ایلخانی در ایران
«مغولان و حکومت ایلخانی در ایران» (۱۳۷۹) اوضاع سیاسی و اجتماعی مغولان را پیش از تشکیل حکومت منطقه‌ای و ظهور چنگیز در عرصه‌ی سیاست مغولستان تا زمان حمله به ایران و استقرار حکومت ایلخانان تا پایان آن توضیح داده است.
کتاب دمساز دو صد کیش
«دمساز دو صد کیش» (۱۳۸۲) دربارهی زندگی مولانا جلال‌الدین بلخی است. بیانی این کتاب را به دلیل گرایش‌های عرفانی نوشت و در دو بخش به خاندان و سرچشمه‌های فکری مولانا و اندیشه‌های عرفانی، علمی و سیاسی او پرداخته است.
کتاب خسرو انوشیروان
«خسرو انوشیروان» (۱۳۹۹) با زیرعنوان نوآوری‌ها و هشدارها، دوره‌ی خسرو اول ساسانی را از زمان ورودش به عرصه‌ی تاریخی همراه با وقایع زمانش بررسی کرده است. اصل کار بیانی گردآوری اطلاعات از نوشته‌های تاریخ‌نویسان متقدم دربارهی خسرو انوشیروان در کتاب‌هایی چون تاریخ طبری، تجارب‌الامم ابوعلی مسکویه، شاهنامه‌ی فردوسی، نوشته‌های پروکوپیوس تاریخ‌نگار بیزانسی و تعدادی دیگر است.
کتاب نظام اجتماعی مغول
«نظام اجتماعی مغول» (۱۳۸۳) با عنوان فرعی فئودالیسم خانه‌به‌دوشی، نوشته‌ی باریس یاکوولیویچ ولادیمیر تسوف مغول‌شناس روس است. در این کتاب اطلاعات مبسوطی از قبایل و چگونگی به‌هم‌پیوستگی تدریجی مغولان و ایجاد حکومت محلی، گسترش آن در خود مغولستان، چگونگی تشکیلات جامعه‌ی مغولستان و سرانجام چگونگی تشکیلات جامعه‌ی مغول قبل از حمله به ایران آمده است.
کتاب پنجره‌ای رو به تاریخ
«پنجره‌ای رو به تاریخ» (۱۳۸۷) مجموعهی نوزده مقاله از شیرین بیانی است که در موضوعات مختلف و به مناسبت‌هایی آن‌ها را نوشته یا در همایش‌ها سخنرانی کرده است. برخی عنوان‌ها عبارت‌اند از: کاسی‌ها، نیروی برتر زاگرس در عهد کهن؛ نظری بر روابط سیاسی، فرهنگی و تمدنی ایران و یونان در عهد هخامنشی؛ جایگاه زن در دستگاه خلافت عباسی و نقش ایرانیان در این جایگاه؛ سلطان‌علی مشهدی و تکامل خط نستعلیق؛ تاریخ‌نگاری در ایران و هویت ملی از ابتدا تا عهد تیموری؛ سیری گذرا در تاریخچه هنر نقاشی ایران دوران اسلامی از ابتدا تا عهد قاجار...
کتاب زن در تاریخ معاصر ایران
زن در تاریخ معاصر ایران (۱۳۹۰) مجموعه سخنرانی‌های «سمینار بین‌المللی زن در تاریخ ایران معاصر» است. گردآورنده‌ی این کتاب منصوره اتحادیه نظام مافی و شیرین بیانی هستند که ریاست علمی این سمینار را در دوره بر عهده داشتند. موضوع سخنرانی‌های این کتاب مربوط به وضعیت زنان از دوره‌ی مشروطه تا انقلاب اسلامی است.
کتاب هنر در قرن پریکلس
«هنر در قرن پریکلس» (۱۳۹۴) ارزیابی مظاهر هنری در آتن دوره‌ی پریکلس است؛ از جمله برنامه‌های هنری و اجراها، مجموعهی ابنیه‌ی آکروپل و سنت‌ها و نوآوری‌ها در این دوره که تحت سیاست‌های پریکلس و با کوشش هنرمند کم‌نظیر او، فیدیاس، ایجاد شدند.
کتاب حافظ و جام جهان‌نما
«حافظ و جام جهان‌نما» (۱۳۹۷) در دو بخش تنظیم شده است. بخش اول با همین عنوان کتاب، زندگی و زمانه‌ی حافظ را شرح می‌دهد. بخش دوم شامل یازده مقاله از بیانی دربارهی تاریخ ایران در دوره‌های مختلف و دور آن تا روزگار حافظ است.
کتاب نوروز و مهرگان
«نوروز و مهرگان» (۱۴۰۲) بررسی بازتاب اجتماعی نوروز و مهرگان در منابع تاریخی قرون نخستین اسلامی و نقش عوامل جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و دین اسلام در ماندگاری نوروز و مهرگان است.
