کتاب زیرک

کتاب زیرک (Foolproof: why misinformation infects) نوشته زاندرفان لیندن و با ترجمه رامین رامبد، اثری پژوهشی و تحلیلی درباره‌ی تأثیر اخبار جعلی، اطلاعات نادرست و نظریه‌های توطئه بر ذهن انسان است که توسط نشر دکسا منتشر شده است. این کتاب به بررسی روان‌شناسی کژاطلاعات، نحوه‌ی گسترش آن در رسانه‌های جمعی و راهکارهای مقابله با آن پرداخته است. نسخه‌ی الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب زیرک

کتاب زیرک (چرا کژاطلاعات ذهن ما را آلوده می‌کند و چگونه خودمان را مصون کنیم؟) در دوره‌ای نوشته شده که اخبار جعلی و کژاطلاعات به یکی از دغدغه‌های اصلی جوامع تبدیل شده‌اند. زاندرفان لیندن باتکیه‌بر پژوهش‌های روان‌شناختی و علوم شناختی به بررسی این موضوع پرداخته که چرا ذهن انسان به‌سادگی در دام اطلاعات نادرست می‌افتد و چگونه این اطلاعات می‌توانند رفتارهای فردی و جمعی را تغییر دهند. کتاب با مثال‌هایی از رویدادهای معاصر، مانند همه‌گیری کووید ۱۹، انتخابات و جنبش‌های اجتماعی نشان داده است که کژاطلاعات چگونه می‌تواند به بحران‌های واقعی منجر شود. 

نویسنده به نقش رسانه‌های اجتماعی، اتاق‌های پژواک و الگوریتم‌های پلتفرم‌ها در گسترش اخبار جعلی نیز پرداخته و از مفهوم اینفودمی یا همه‌گیری اطلاعات نادرست سخن گفته است. در بخش پایانی، کتاب به راهکارهایی برای افزایش مصونیت ذهنی و واکسینه‌شدن در برابر کژاطلاعات اشاره کرده و بر اهمیت آموزش، تفکر انتقادی و آگاهی جمعی تأکید کرده است.

خلاصه کتاب زیرک

پیام اصلی کتاب این است که ذهن انسان به دلایل روان‌شناختی و شناختی، مستعد پذیرش و بازتولید کژاطلاعات است. نویسنده توضیح داده است که مغز ما برای پردازش سریع اطلاعات، از میان‌برهای ذهنی و قواعد سرانگشتی استفاده می‌کند که گاهی باعث می‌شود اخبار جعلی یا اطلاعات نادرست را به‌سادگی باور کنیم. اثر حقیقت توهمی یکی از مفاهیم کلیدی کتاب است: هرچه یک ادعا بیشتر تکرار شود، مغز آن را آشناتر و در نتیجه درست‌تر تلقی می‌کند، حتی اگر نادرست باشد. انگیزه‌ها و باورهای پیشین افراد نیز نقش مهمی در پذیرش یا رد اطلاعات دارند؛ مغز تمایل دارد شواهدی را بپذیرد که با باورهای قبلی همخوانی دارد و شواهد مخالف را نادیده بگیرد (سوگیری تأیید). 

کتاب نشان داده است که کژاطلاعات مانند ویروس، از فردی به فرد دیگر منتقل می‌شود و می‌تواند به شکل جمعی، رفتارها و تصمیمات اجتماعی را تحت تأثیر قرار دهد. زاندرفان لیندن با ارائه‌ی مثال‌هایی از رویدادهای واقعی، مانند آتش‌زدن دکل‌های مخابراتی یا شورش‌های سیاسی نشان داده است که پیامدهای کژاطلاعات می‌تواند بسیار جدی و حتی خطرناک باشد. در نهایت، کتاب بر اهمیت واکسیناسیون روانی تأکید کرده است: یعنی آموزش و تمرین مهارت‌هایی که ذهن را در برابر اخبار جعلی مقاوم‌تر می‌کند، مانند تفکر انتقادی، آشنایی با تکنیک‌های فریب و افزایش سواد رسانه‌ای.

چرا باید کتاب زیرک را خواند؟

این اثر با ترکیب پژوهش‌های علمی، مثال‌های واقعی و تحلیل‌های روان‌شناختی، تصویری روشن از چگونگی تأثیر اخبار جعلی و کژاطلاعات بر ذهن و جامعه ارائه داده است. خواننده با مطالعه‌ی این اثر، با سازوکارهای ذهنی پذیرش اطلاعات نادرست، نقش رسانه‌های اجتماعی در گسترش آن و راهکارهای عملی برای مقابله با این پدیده آشنا می‌شود. اثر حاضر نه‌تنها به تبیین مشکل پرداخته، بلکه ابزاری برای افزایش مصونیت ذهنی و تقویت تفکر انتقادی پیشنهاد کرده که در عصر اطلاعات اهمیت زیادی دارد.

خواندن کتاب زیرک را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

این کتاب برای علاقه‌مندان روان‌شناسی، علوم شناختی، رسانه و ارتباطات، فعالان اجتماعی، معلمان، دانشجویان و هرکسی که دغدغه‌ی تشخیص اخبار درست از نادرست را دارد، مفید است؛ همچنین به کسانی که می‌خواهند در برابر اخبار جعلی و کژاطلاعات مصون‌ باشند و مهارت‌های تفکر انتقادی خود را تقویت کنند، توصیه می‌شود.

بخشی از کتاب زیرک

«در یکشنبه ۵ آوریل ۲۰۲۰ ویتی با دو همراه، با ماشین به کوپرز لین در کرکبی رفت و دکل آنتن موبایل متعلق به ودافون را به آتش کشید. ویتی دستکش به‌دست، جعبهٔ تجهیزات را با ضرب و زور باز کرد و با ریختن مواد آتش‌زا همه‌جا را شعله‌ور ساخت. این تصمیمی «یکهویی» نبود؛ بعداً بررسی‌های پلیس نشان داد که این آتش‌افروزی با قصد قبلی بوده. ویتی به این نتیجه رسیده بود که آنتن‌های موبایل ۵G یک جوری به همه‌گیری ویروس کرونا که همین تازگی دنیا را گرفتار کرده بوده ربط دارند. مدارک به‌دست‌آمده از موبایل ویتی مشخص می‌کند که او وقت قابل ملاحظه‌ای را صرف بررسی تکنولوژی ۵G و بحث در مورد آن با دیگران در اتاق‌های چت آنلاین می‌کرده است. دلواپسی وی دربارهٔ این تکنولوژی تازه و سلامتی، گرچه شاید قابل درک باشد، عملا برپایهٔ نظریه توطئه‌ای دروغین و رسواشده است که می‌گوید تابش آنتن‌های موبایل ۵G دستگاه ایمنی بدن را تضعیف می‌کند و بنابراین می‌تواند علت گسترش کووید ۱۹ باشد یا آن را تشدید کند.»