کتاب بهداشت روانی از منظر قرآن

کتاب بهداشت روانی از منظر قرآن نوشتهٔ غلامرضا تقی‌زاده است و میراث ماندگار آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب بهداشت روانی از منظر قرآن

بر اساس دیدگاه یکی از روان‌شناسان غربی، علم روان‌شناسی به این نتیجه رسیده است که امر خدا گرایی و گرایش‌های مذهبی در انسان سرشتی است و در عمق وجود او قرار دارد و اینکه میل به این جهت دارد، حکایت از وابستگی عمیق بین وجود انسان و خالق اوست، لذا بر این اساس می‌توان گفت مذهب حقیقی و نیرومند (قرآن کریم) عاملی است که می‌تواند هر گونه اضطراب و نابسامانی درون انسان را به آرامش و اطمینان مبدل سازد و ارادهٔ او را تقویت کند. مذهب و گرایش مذهبی داشتن شخصیت انسان را وسعت می‌بخشد و به آدمی اعتماد به نفس می‌دهد. روان‌شناسان اعتراف می‌کنند که انسان‌های متدین دارای شخصیتی قوی‌تر از دیگران هستند، با توجه به تاثیرات قوی و قدرتمندی که به اعتقاد روان‌شناسان، مذهب در سلامت روانی و بهداشت درون انسان دارد، این کتاب در خصوص رهنمودهای ارزشمند قرآن و تاثیر آن در روح و روان انسان (بهداشت روانی در قرآن) فراهم آمده است.

متاسفانه در دنیای کنونی اهمیت چندانی به دستورهای الهی در زندگی انسان داده نمی شود. از این رو انسان‌ها دچار نگرانی‌ها و ناراحتی‌های شدید روحی و روانی می‌شوند، برای اینکه این ناراحتی‌ها و نگرانی‌ها در سطح جامعه کاهش یافته و انسان‌ها در صلح و آرامش به سر برند، و کمتر دچار این گونه اختلالات گردند و همچنین به اصلاح خویش بپردازند، خداوند در جهت انجام اعمال صالح و پیمودن راه رشد و تکامل شیوه هایی را در جهت کاهش و از بین بردن انواع اختلالات رفتاری، شناختی و عاطفی و به طور کلی در جهت از بین بردن فسادها و بیماری‌های روحی فردی و اجتماعی ارائه فرموده است که در سایهٔ عمل به این رهنمودها، انسان هرگز دچار این گونه اختلالات نخواهد شد و زندگی خوب وخوش و مناسبی را در این دنیا خواهد داشت که هم سعادت دنیا در اوست و هم سعادت آخرت. بنابراین در این بررسی با توجه به گستردگی بحث به برخی از شیوه‌های رفتاری- معنوی، شناختی- معنوی و عاطفی- معنوی در جهت کاهش اختلالات گوناگون رفتاری فردی و اجتماعی به‌طور مختصر اشاره شده است. چنانچه خداوند در قرآن بارها می‌فرماید کسانی که ایمان آورده، به دستورهای الهی عمل کنند و اعمال صالح انجام دهند زندگی پاک و پاکیزه ای را برای خود فراهم نموده اند و چنین افرادی دیگر هیچ گونه غم و اندوهی نخواهند داشت.

خواندن کتاب بهداشت روانی از منظر قرآن را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

خواندن این کتاب را به کسانی پیشنهاد می‌کنیم که می‌خواهند از طریق دین اسلام به روح و روانی سالم دست پیدا کنند.

بخشی از کتاب بهداشت روانی از منظر قرآن

 هنوز تعریف صحیحی برای اصطلاح «بهنجاری» وجود ندارد و این مسئله برای تعریف بهداشت روانی نیز مشکلاتی ایجاد کرده، اما بر اساس مکاتب مختلف و نگرش‌های ایشان نسبت به ماهیت انسان تعاریف مختلفی ارائه شده است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.

برای بهداشت روانی تعاریف متعددی ذکر شده که همگی در یک مفهوم کلی با یکدیگر مشترک هستند. در یک تعریف بهداشت روانی به معنای سلامت فکر، در جهت ایجاد وضع مثبت و سلامت روانی و راه‌های دستیابی به تکامل روانی فردی و اجتماعی است.

در تعریف دوم: بهداشت روانی رشته ای تخصصی از بهداشت عمومی است که از یک سو در زمینه پیشگیری و کاهش و درمان بیماری‌ها و اختلالات روانی فعالیت می‌کند و از سوی دیگر، به بررسی انواع مختلف اختلالات روانی و عوامل موثر در این گونه بیماری‌ها می‌پردازد.

تعریفی که اریک فروم از بهداشت روانی می‌کند، وی در کنگره بهداشت روانی دانشجویان که در دانشگاه پرینستون آمریکا در سال ۱۹۵۶ برگزار شد، تعاریفی از بهداشت روانی نموده است که در این جا ذکر می‌شود. وی می‌گوید: به نظر می‌رسد که می‌توان سه مفهوم کلی از بهداشت روانی ارائه کرد. یکی مفهومی است که آن را «نسبیت درون ذاتی» می‌نامد، بر حسب این نظر بهداشت روانی یک حالت و احساسی درون ذاتی است. به این معنا که هر کس خود را از سلامت فکر بهره مند بداند سالم است و هر چه دربارهٔ خویشتن بپنداریم صحیح خواهد بود. نظر دوم را «نسبیت اجتماعی» می‌نامد. بر حسب این نظر بهداشت روانی و سلامت فکر برابر با قدرت سازگاری و تطابق با جامعه است. و کسی که بتواند بر حسب قوانین موجود در اجتماع عمل کند و وظایف خود را به انجام برساند از سلامت فکر برخوردار است. نظر یا مفهوم سوم، «نظریه بشر دوستی معیاری» است. یعنی هر اندازه که فرد به طبیعت بشری نزدیک تر باشد. سلامت فکر او نیز نزدیک تر است که «عقیده اسپینوزا» نیز همین است. به طورکلی و در مجموع بهداشت روانی و سلامت فکر عبارت از توانائی در پیشرفت و ظهور تمام جنبه‌های شخصیت فرد است.

خانم ماری جاهوده در کتاب خود «مفهوم سلامت فکر» که در سال ۱۹۵۸ در نیویورک منتشر شد، سلامت فکر را این گونه تعریف می‌کند: سلامت فکر عبارت است از واکنش‌های مداوم شخصیت انسان که راهنمای تحولات رفتاری و کرداری فرد در برابر ناراحتی‌ها و فشارهای داخلی یا خارجی است. به عبارت دیگر خانم جاهوده سلامت فکر را واکنش‌های آنی و متناسب در موقعیت‌های مختلف تعریف می‌کند و در این باره عقیده دارد: «سلامت فکر یک حالت مثبت است.» وی مفهوم سلامت فکر را زیستن توام با سعادت و خوشبختی دانسته، می‌گوید: سلامت فکر یک امر فردی و شخصی است. همان طور که سلامت بدن فردی و وابسته به شخص است، سلامت فکر هر شخص هم وابسته به او است.

تعریف بعدی، تعریفی است که سازمان بهداشت جهانی ارائه کرده است و آن عبارت است از: وجود وضع مطلوب و خوب جسمی و روحی و اجتماعی یک فرد. این نکته قابل ذکر است که سلامت فکر و تعادل در روابط انسانی اصل در مساله بهداشت روانی است. و آن چه که بیشتر از همه در این دیدگاه مورد توجه است، احترام به شخصیت و حیثیت انسانی است و تا هنگام که حیثیت و احترام فرد برقرار نشود سلامت فکر و تعادل روان و بهبود روابط انسان معنی و مفهومی نخواهد داشت. کارشناسان این سازمان، سلامت فکر و روان را این گونه تعریف کرده اند: «سلامت فکر عبارت است از قابلیت ارتباط موزون و هماهنگ با دیگران، تغییر و اصلاح محیط فردی و اجتماعی و حل تضادها و تمایلات شخصی بطور منطقی، عادلانه و مناسب»

تعریف دیگری که می‌توان از بهداشت روانی کرد، عبارت است از تامین و حفظ سلامتی روانی فردی- اجتماعی به طوری که فرد بتواند فعالیت‌های روزمره خود را به خوبی انجام دهد و با افراد خانواده و محیط خود ارتباط مناسب برقرار نماید. تعریفی که اکثر روان پزشکان بر آن اتفاق نظر دارند این است که ایشان ملاک سلامت و تعادل روانی یا به عبارتی بهداشت روانی را، توانایی سازش با محیط، قضاوت عادلانه و منطقی در مواجه با محدودیت‌ها و فشارهای روانی می‌دانند. هدف اصلی از درمان را قادر ساختن آن‌ها به زندگی خانوادگی، ایجاد آرامش، ارتباط مناسب اجتماعی که مواجه با مشکلات و به اصطلاح سازش با محیط است. در مجموع بهداشت روانی، از نظر روانپزشکان، علمی است در جهت بهزیستی و رفاه اجتماعی که تمام زوایای زندگی از محیط خانه، مدرسه، دانشگاه، تا محیط کار و نظایر آن را در بر می‌گیرد. بنابراین، اصل بسیار مهم و اساسی در بهداشت روانی «احترام به شخصیت و حیثیت انسانی است» که مورد توجه سازمان جهانی بهداشت (WHO) است. زیرا سازمان جهانی بهداشت هدفش «حصول عالی ترین سطح ممکن بهداشت برای همه مردم است» ودربارۀ بهداشت و سلامتی، در اساسنامه خود این گونه آورده است. «حالت رفاه کامل جسمانی، روانی و اجتماعی است، نه صرفاً فقدان بیماری یا علیلی.» (فراسیون، کافی).

آنچه از اصطلاح بهداشت روانی در این تحقیق مدنظر ما است یا به عبارتی، تعریفی که ما از بهداشت روانی ارائه می‌دهیم، با توجه به نگرش و بینشی که نسبت به این اصطلاح در فرهنگ اسلامی وجود دارد، عبارت است از: (شیوه‌های پیشگیری یا کاهش بیماری‌های روانی و اختلالات رفتاری و نیز افزایش شیوه‌های ارتقاء و تعالی کارایی و توانمندی انسان در فکر و احساس و عمل).

با توجه به تعریف فوق، می‌توان گفت هدف از بهداشت روانی، فراهم نمودن زمینه‌ها و امکاناتی در جهت شناخت صحیح و ایجاد محیطی سالم به منظور رسیدن به تکامل روانی فردی و اجتماعی است که در حقیقت همان فلسفه زندگی انسان از دیدگاه اسلام است. که می‌توان همه را در شناخت فکر، احساس و عمل خلاصه کرد. لازم است در همین جا به دیدگاه اسلام استطراداً اشاره شود.

اسلام معتقد است اگر انسان با بینش و شناخت صحیح عقلانی به مسائل و مشکلات و محدودیت‌های زندگی نگاه کند، هرگز دچار نگرانی‌های شدیدی که انسان را مبتلا به بیماری‌های روحی و روانی می‌کند نمی گردد. اما اگر دید اعتقادی به زندگی از انسان گرفته شود، دیگر هیچ تکیه گاهی نخواهد داشت لذا ممکن است دچار هرگونه نگرانی بشود. نکته اصلی که مکتب اسلام بر آن بسیار تأکید می‌کند و می‌توان آن را اساس بهداشت روانی از دیدگاه اسلام دانست. تقویت زمینه‌های فطری انسان است. با بیمار شدن همین زمینه‌های فطری در انسان است که عقل بیمار می‌شود و او را به تدریج به گمراهی می‌کشاند و تنها توجه او به مادیات، لذّات، شهوات و خواهش‌های نفسانی خواهد بود، و وقتی تنها توجه انسان به این گونه مسائل باشد و آن را هدف بداند (نه وسیله) پس هر وقتی به هر نحوی که در این هدف دچار اشکال شود تاب و تحمل خود را نسبت به فقدان آن از دست خواهد داد و دچار هرگونه اضطراب و نگرانی خواهد شد.

بطورکلی می‌توان گفت تمام آموزش‌های اسلامی، «به منظور تقویت فطرت و تعدیل شهوت و در نتیجه دستیابی به کمال و جلوگیری از سقوط انسان تدوین گردیده اند و فرایندهای مزبور وسیله ای قطعی و الزامی جهت آماده کردن انسان برای نزدیکی به خداوند می‌باشند». همانطور که ذکر شد بهداشت روانی در یکی از تعاریف با مفهوم پیشگیری از بیماری‌های روانی مورد استفاده قرار گرفت.

بطورکلی بهداشت روانی با این مفهوم شامل سه نوع فعالیت می‌شود:

۱- پیشگیری از ابتلاء به بیماری‌های روانی

۲- جلوگیری از مزمن شدن بیماری از طریق دارو درمانی

۳- توان بخشی و پیشگیری از معلولیت فرد (بازتوانی)

یا به عبارت دیگر، کاپلان روش‌های پیشگیری از بیماری‌های روانی را به سه دسته تقسیم می‌نماید:

۱- روش‌های پیشگیری اولیه

۲- روش‌های پیشگیری ثانویه

۳- روش‌های پیشگیری نوع سوم