بریده‌هایی از کتاب ملاصدرا

نیکلسون حتی مذهب شیعه را اثر عکس‌العمل ایرانیان در قبال اعراب می‌داند و می‌گوید ایرانیان، مذهب شیعه را ازاین‌جهت به وجود آوردند که در قبال اعراب، استقلال مذهبی داشته باشند. به عقیدهٔ نیکلسون انگلیسی، ایرانیان، حتی بدون اراده به طرف تشیع و تصوف رفتند و هنگامی‌که آن دو را می‌پذیرفتند به نظرشان نمی‌رسید که خود را از سلطهٔ عرب آزاد نمایند و وجدان ملی، آنها را وامی‌داشت که مذهب تشیع و تصوف را بپذیرند.

ما بعد از اینکه به خداوند واصل شویم دریچهٔ دیدمان عوض می‌شود و می‌توانیم شریک قدرت خداوند گردیم.

او عقیده داشت جز پیغمبر اسلام و ائمهٔ دوازده‌گانه که بعد از وی عهده‌دار اجرای قوانین اسلام شدند هیچ‌کس سزاوار نیست که پیشوای مسلمین باشد، خود او هم دعوی پیشوایی نمی‌کرد و خود را یک دانشمند مسلمان می‌دانست و می‌گفت همه می‌توانند عالم شوند ولی کسی نمی‌تواند پیشوای مسلمین گردد و براساس همین نظریه، با تقلید در مذهب شیعه مخالف بود و می‌گفت که در مذهب شیعه دوازده امامی تقلید یک بدعت است و به قول ملاصدرا علتی ندارد غیر از جاه‌طلبی کسانی که می‌خواهند مرجع تقلید باشند.

صوفیان وعرفا، نسبت به تکالیف مذهب سهل انگار بودند یالااقل وقتی تصور می‌کردند که به مرحلهٔ کمال رسیده‌اند نماز نمی‌خواندند و روزه نمی‌گرفتند و می‌گفتند یک مسلمان ازاین‌جهت نماز می‌خواند و روزه می‌گیرد که خود بداند و دیگران بدانند که با ایمان است و وقتی به یقین دانست ایمان دارد و به خدا واصل گردیده خواندن نماز و گرفتن روزه ضروری نیست.

اول اینکه علمای دینی اسلامی، ارشاد خلق را از وظایف خود دانسته‌اند و می‌دانند و نمی‌پذیرند که دیگران ازجمله صوفیان و عارفان مدعی ارشاد مردم شوند و می‌گویند آنها برای هدایت خلق صالح نیستند.

باز نیکلسون می‌گوید علمای اسلامی اظهار می‌کردند در دین موسی، قوانین طوری وضع شده که متضمن سعادت دنیوی بنی‌آدم است و دین موسی نسبت به سعادت اخروی نوع انسان کمتر توجه داشته است.

در دین مسیح فقط رستگاری اخروی در نظر گرفته شده و نسبت به امور دنیوی توجه نکرده‌اند، مسیح خود می‌گفت که ملکوت من در آسمان‌ها است یعنی منطقهٔ فرمانروایی من در دنیای دیگر است و آنچه مسیح در دورهٔ حیات گفت مربوط می‌باشد به آمرزش افراد بعد از مرگ و راجع به زندگی کردن در این دنیا به‌طوری‌که انسان نیک‌بخت شود چیزی در دین مسیح به نظر نمی‌رسد. اما دین اسلام به عقیدهٔ علمای دینی اسلامی، دینی است که برای دنیا و عقبی بی‌اندازه قائل به اهمیت شده و به همان اندازه که تأمین رستگاری بشر را در دنیای دیگر در نظر داشته، مفید بوده که بنی‌آدم در این دنیا نیز با سعادت به سر ببرد.

نیکلسون می‌گوید تا روزی که پیغمبر حیات داشت مردم، هروقت راجع به فهم آیات قرآن دچار تردید می‌شدند به پیغمبر مراجعه می‌کردند و او تردید مسلمان‌ها را رفع می‌نمود. بعد از رحلت پیغمبر، علی‌بن‌ابیطالب (ع) که قرآن را خوب می‌دانست اشکالات مردم را در راه فهم آیات قرآن رفع می‌نمود. اما پس از علی (ع) دیگر کسی نبود که بتواند معنای آیات قرآن را برای مسلمین بشکافد.

نیکلسون انگلیسی می‌گوید: در قرن سوم هجری تصوف در کشورهای اسلامی، دارای مختصاتی شد اول اینکه اصطلاحات صوفیانه به وجود آمد و از آن به بعد صوفیان وقتی می‌خواستند طوری حرف بزنند که اغیار نفهمند آن اصطلاحات را به کار می‌بردند و کسی که صوفی نبود، نمی‌توانست بفهمد چه گفته‌اند.

من در تهران متوجه شدم حتی امروز که در ایران و سایر کشورهای اسلامی وضع سابق وجود ندارد باز عارفان در حفظ اسرار خود می‌کوشند و آن را با دیگران در بین نمی‌گذارند و انسان از خود می‌پرسد این چه راز است که صوفیان و عارفان، از دیگران پنهان می‌کردند و می‌کنند و آنها به کدام‌یک از رازهای بزرگ خلقت دست یافته‌اند که نباید دیگران بدان راه یابند. نیکلسون می‌گوید صوفیان و عارفان به هیچ‌یک از رازهای بزرگ خلقت که کلید گشودن معماهای جهان باشد پی نبرده بودند و راز آنها که می‌باید به گوش دیگران نرسد فقط عقیده‌شان بود و این رازپوشی انحصار به صوفیان و عارفان شرق نداشت بلکه در ملل مذاهب قدیم‌تر، نظیر آن دیده می‌شود.

نیکلسون می‌گوید اسرار بزرگ صوفیان و عارفان که نمی‌باید به گوش مردم برسد از این قرار بود: اول _ خدای جهان تو هستی ولی هنوز از قدرت خود استفاده نکرده‌ای و برای استفاده از قدرت خویش باید بدان پی ببری و برای پی بردن به آن قدرت باید خود را تربیت کنی. دوم _ نه پاداش اخروی وجود دارد نه مجازات اخروی و این گفته‌ها برای ترساندن عوام است تا اینکه از بیم مجازات اخروی و مرتکب اعمال خلاف نشوند و به امید پاداش اخروی نیکوکاری نمایند. سوم _ چون پاداش و مجازاتی وجود ندارد لذا عمل کردن به احکام دین بی‌فایده است. این سه، به عقیدهٔ محقق انگلیسی نیکلسون اصول اسرار صوفیان و عارفان بود که نمی‌توانستند افشا کنند و گوش نامحرم، این رازها را بشنود.

علمای دین اسلام که ذوق عرفانی نداشتند نمی‌توانستند از اشعار صوفیان و عارفان مفهوم وحدت وجود را استنباط کنند و گرچه از کتب آنها نفرت داشتند ولی آنها را جزو کتب ضلال نمی‌دانستند و تصور می‌کردند اشعاری که در آن کتاب‌ها نوشته شده، غزل‌سرایی یک می‌خواره است که در حال مستی اشعاری سروده و با معشوقهٔ واقعی یا خیالی معاشقه کرده است.

علمای دین اسلام که ذوق عرفانی نداشتند نمی‌توانستند از اشعار صوفیان و عارفان مفهوم وحدت وجود را استنباط کنند و گرچه از کتب آنها نفرت داشتند ولی آنها را جزو کتب ضلال نمی‌دانستند و تصور می‌کردند اشعاری که در آن کتاب‌ها نوشته شده، غزل‌سرایی یک می‌خواره است که در حال مستی اشعاری سروده و با معشوقهٔ واقعی یا خیالی معاشقه کرده است.

در آن موقع قسمتی از افراد بشر به قول نیکلسون عقیده داشتند که اگر اسم جانوری را در شکارگاه تکرار نمایند آن جانور رام خواهد شد و خواهند توانست که به سهولت آن را شکار کنند. از این عقیده به‌طور طبیعی نظریه‌ای دیگر به وجود آمد و آن اینکه هرگاه اسم قوای طبیعت را که به انسان آسیب می‌رسانند ببرند آن قوا با انسان دوست خواهند گردید و ضررشان کم می‌شود.

روز نهم ماه جمادی الاولی سال ۹۸۰