جنایت و مکافات
نویسنده: فئودور داستایفسکی
مترجم: اصغر رستگار
انتشارات: انتشارات نگاه
این روزها میتوانیم اقتباس ادبی را در هر کجا ببینیم: در سینما، تئاتر، تلویزیون، انیمیشن، نقاشی، موسیقی، اپرا، باله، شبکههای اجتماعی، رادیو، تبلیغات بازرگانی، لگوهای تجاری و هنری، طرحهای گرافیکی، اسباببازیها و بازیهای کامپیوتری و… . اما اقتباس ادبی چیست؟ در این یادداشت ضمن پاسخدادن به این سوال، انواع اقتباس ادبی را معرفی و به مشهورترین آثار اقتباسی اشاره میکنیم.
اقتباس ادبی یعنی بهشکلِ دیگر درآوردن یک اثر ادبی یا قالب جدید دادن به آن اثر تا مناسب فرم جدید شود. البته ممکن است در اقتباسْ قالب یک اثر تغییر نکند، اما نویسنده یا هنرمند برداشت جدیدی از اثر مد نظر داشته باشد که منجر به خلق اثر تازه با رویکرد اقتباسی شود. بنابراین اقتباس لزوما تغییر قالب نیست. یعنی میتوان از یک رمان اقتباس کرد و رمانی دیگر خلق کرد. این تغییر در زمینه و بافت اثر رخ داده است.
از آنجا که واژهی اقتباس، خود به معنی «گرفتن» و «اخذکردنِ» ایده و دانش از کسی است، میتوانیم اینطور برداشت کنیم که اقتباس ادبی یعنی گرفتن ایدهی آن اثر و استفاده از آن در اثری دیگر.
از اثر ادبی که شامل نثر و نظم میشود، در خلق آثاری چون رمان، فیلمنامه، نمایشنامه، اپرای موسیقی، طراحی گرافیکی و… استفاده میشود. نباید به اقتباس به عنوان اثری تکراری و تقلیدی و دستدوم نگریسته شود. بلکه اثر جدید کاملا مستقل و مجزاست، زیرا همراه با تغییر و با رویکردی جدید است و ارزش دارد. اقتباس مانند لوحی است که روی آن هربار مطلبی نوشته میشود که دوباره پاک میشود و سپس بر آن مطلب تازهای نوشته میشود که هنوز بازماندهی مطلب قبلی پسِ آن دیده میشود و آن را تداعی میکند. درواقع مقدمبودن یک اثر به معنی داشتن اصالت و جدیدبودن یک اثر به معنی فاقد ارزش بودن آن اثر نیست.
سالهای گذشته بیشتر اقتباسها در حوزهی اقتباس فیلم از ادبیات بود اما این روزها حتی اقتباس رمان از سینما یا اپرا از فیلم هم داریم و این به دلیل وسعت این نوع از آفرینش هنری است. برای مثال چندی پیش سریال «صحنههایی از یک ازدواج» از سریال شاهکار اینگمار برگمن که چندین سال پیش ساخته شده بود اقتباس شده است؛ یعنی یک سریال از سریالی دیگر.
اقتباس همیشه به هدف ارجنهادنِ نویسنده و خالق اثر اول نیست. ممکن است اقتباسگر به قصد نقد یا حتی تخریب آفرینشگرْ اثری را اقتباس کند. برای نمونه فرانکو زفیرلی نمایشنامهی انتقادی خود از رامکردن زن سرکش اثر شکسپیر را با همین دید اقتباس کرده است.
برخی اقتباسگران هدفشان از اقتباسْ نزدیکی مسائل موجود در زمانشان با وضعیت اجتماعی اثر اقتباسی (اثر اولیه) و نشاندادن همین قرابت است. برای مثال در زمان جنگ لیبی از شخصیت السید که یک قهرمان ملی بود اقتباسهای زیادی انجام گرفت تا مردم با دیدن فیلم زندگی او الگو بگیرند. همچنین، مبحث اقتباس فراملی و فرافرهنگی است. برای مثال آکیرو کوروساوا یکی از فیلمهای معروف خود را از نمایشنامهی مکبث شکسپیر اقتباس کرده است.
اقتباس شامل سه روش اصلی میشود:
در اقتباس آزاد یک موقعیت، ایده یا شخصیت را از اثری میگیرند و سپس آن را به گونه و رنگ دیگری میپرورانند.
برای مثال، سریال میوه ممنوعه به کارگردانی حسن فتحی اقتباسی آزاد از داستان شیخ صنعان عطار و نمایشنامهی شاه لیر شکسپیر بود. یعنی فتحی ایدهی اصلی را از این دو داستان گرفته و سپس رنگ و شکلی دیگر به آنها داده است.
در اقتباس وفادارانه اقتباسگر میکوشد روح اثر اصلی را حفظ کند و به محتوای آن دست نزند و فقط قالب را تغییر دهد.
برای مثال، اقتباس مسعود کیمیایی از داستان «داش آکلِ» صادق هدایت در این دسته قرار دارد. داش آکل داستانی از مجموعهی سه قطره خون هدایت و دربارهی پهلوانی است که شیفتهی دختر رفیق خود میشود اما مرام پهلوانی به او اجازه نمیدهد که حسش را به دختر ابراز کند. درنهایت نیز با این عشق میمیرد و رازش را جز به طوطی خود به کس دیگری نمیگوید. کیمیایی در اقتباس داش آکل وفادارانه رفتار کرده و تنها قالب آن را از داستان کوتاه به صورت فیلم سینمایی درآورده است.
در اقتباس لفظ به لفظ وفاداری به متن اولیه در بالاترین حد خود قرار دارد و حتی دیالوگها تغییر نمیکنند. فیلمهایی که از نمایشنامههای شکسپیر به صورت مستقیم و بدون هیچ تغییری ساخته میشوند در این دسته قرار میگیرند. برای مثال فیلم هنری پنجم ساختهی لارنس اولیویه از نمایشنامهی هنری پنجم شکسپیر.
اقتباس در دنیای غرب سابقهی بیشتری دارد و پررونقتر است. در ادامه معروفترین اقتباسهای ادبی در سینما را برمیشمریم.
جنایت و مکافات
نویسنده: فئودور داستایفسکی
مترجم: اصغر رستگار
انتشارات: انتشارات نگاه
از رمان جنایت و مکافات، شاهکار بزرگ داستایفسکی، دو اثر سینمایی ساخته شده است؛ یکی جنایت و مکافات ساختهی لف کولیتیانف در سال ۱۹۷۰ و جنایت و مکافات به کارگردانی آکی کائوریسماکی در سال ۱۹۸۳. هر دوی این فیلمها در نوع خود هوشمندانه و با دقت ساخته شدهاند.
بخشی از کتاب صوتی جنایت و مکافات را بشنوید.
جنایت و مکافات
نویسنده: فئودور داستایفسکی
گوینده: آرمان سلطانزاده
انتشارات: آوانامه
آناکارنینا
نویسنده: لئو تولستوی
مترجم: مهدی کریمی
انتشارات: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه
از آنا کارنینا شاهکار تولستوی، حدود هفت فیلم سینمایی و یک مجموعه تلویزیونی ساخته شده است. آنا کارنینای ساختهشده در سال ۱۹۹۷ به کارگردانی برنارد رز و آنا کارنینا به کارگردانی جو رایت در سال ۲۰۱۲ و با بازی کیرا نایتلی از معروفترین آنهاست.
از جنگ و صلح دیگر شاهکار تولستوی دو مجموعه تلویزیونی و یک فیلم سینمایی ساخته شده است. به دلیل حجم بالای کتاب، ساختار سریال به این کتاب نزدیکتر است. سریال جنگ و صلح به کارگردانی تام هاپر جدیدترین سریال این کتاب است.
بخشی از کتاب صوتی جنگ و صلح (جلد اول) را بشنوید.
جنگ و صلح (جلد اول)
نویسنده: لئو تولستوی
گوینده: مهیار ستاری
انتشارات: نوین کتاب گویا
میشل استروگف
نویسنده: ژول ورن
مترجم: صدف محسنی
انتشارات: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه
سریال میشل استروگف که در ایران هم بسیار محبوب است برگرفته از کتابی به همین نام نوشتهی ژول ورن است. از این کتاب یک سریال و یک فیلم دیگر هم ساخته شده اما سریالی که در سال ۱۹۷۵ به کارگردانی ژان پی یر دکور ساخته شد از همه معروفتر است. کوروش یغمایی هم آهنگ میشل استروگف خود را از موسیقی این سریال اقتباس کرد و ساخت.
دکتر ژیواگو
نویسنده: بوریس پاسترناک
مترجم: علیاصغر خبرهزاده
انتشارات: انتشارات نگاه
فیلم دکتر ژیواگو بر اساس رمانی به همین نام از بوریس پاسترناک است که در سال ۱۹۶۵ با بازی عمر شریف و به کارگردانی دیوید لین ساخته شد. دکتر ژیواگو از معروفترین اقتباسهای ادبی در سینما است و یکی از بهترین نمونههای اقتباس در دنیا محسوب میشود.
بر باد رفته
نویسنده: مارگارت میچل
مترجم: الهام رحمانی
انتشارات: انتشارات پر
شاید مشهورترین فیلم اقتباسی سینمای کلاسیک فیلم بر باد رفته باشد. این فیلم از رمان بربادرفته نوشتهی مارگارت میچل در سال ۱۹۳۹ اقتباس شده و با بازی کلارک گیبل و ویوین لی و به کارگردانی ویکتور فلمینگ است. به جز تفاوتهای جزئی میان فیلم و کتاب این فیلم به کتابش بسیار نزدیک است.
از کتاب مشهور جادوگر شهر از نوشتهی ال فرانک باوم حدود شش فیلم و انیمیشن ساخته شده است. فیلم کلاسیک جادوگر شهر از ساختهی ویکتور فلمینگ در سال ۱۹۳۹ مشهورترین آنهاست.
بخشی از کتاب صوتی جادوگر شهر از را بشنوید.
جادوگر شهر از
نویسنده: ال فرانک بام
گوینده: آسمان مصطفایی
انتشارات: کتابهای صوتی کتابسرای نیک
خوشه های خشم
نویسنده: جان اشتاینبک
مترجم: عبدالحسین شریفیان
انتشارات: انتشارات نگاه
فیلم مشهور خوشههای خشم ساختهی جان فورد محصول سال ۱۹۴۰ اقتباسی شاهکار از خوشههای خشم جان اشتاین بک است.
زوربای یونانی
نویسنده: نیکوس کازانتزاکیس
مترجم: محمود مصاحب
انتشارات: انتشارات نگاه
رمان محبوب زوربای یونانی اثر نیکوس کازانتزاکیس در سال ۱۹۶۴ به کارگردانی مایکل کاکویانیس و با بازی آنتونی کوئین به اقتباس درآمد و به قلب هزاران نفر راه پیدا کرد. موسیقی میکیس تئودوراکیس این شاهکار را تکمیل کرد.
اسپارتاکوس، گلادیاتوری که علیه امپراتوری روم شورش کرد، یک بار توسط استنلی کوبریک و با بازی کرک داگلاس در سال ۱۹۶۰ و بار دیگر در سال ۲۰۱۰ توسط استیون اسدنایت و در قالب سریال به اقتباس درآمد. فیلم اسپارتاکوس از شاهکارهای سینمای کلاسیک است.
از دن کیشوت شاهکار سروانتس، شش فیلم سینمایی، یک باله و یک نمایشنامه اقتباس شده است.
بخشی از کتاب صوتی دن کیشوت (جلد اول) را بشنوید.
دن کیشوت (جلد اول)
نویسنده: میگل دو سروانتس
گوینده: رضا عمرانی
انتشارات: انتشارات ماه آوا
شازده کوچولو
نویسنده: آنتوان دوسنت اگزوپری
مترجم: احمد شاملو
انتشارات: انتشارات نگاه
از شازده کوچولو شاهکار آنتوان دوسنت اگزوپری، فیلمی در سال ۱۹۷۴ به کارگردانی استنلی دانن و انیمیشنی در سال ۲۰۱۵ به کارگردانی مارک آزبرن ساخته شده است. کارتون مسافر کوچولو هم که از تلویزیون ایران پخش شده اقتباسی دیگر از این کتاب است.
از دو شاهکار بزرگ ارنست همینگوی اقتباسهای مختلفی شده است: فیلم پیرمرد و دریا به کارگردانی جان استرجس در سال ۱۹۵۸ و فیلمی دیگر به همین نام در سال ۱۹۹۹ به کارگردانی الکساندر پتروف و فیلم وداع با اسلحه به کارگردانی چارلز ویدور در سال ۱۹۵۷ و فیلمی دیگر در سال ۱۹۳۲ به کارگردانی فرانک بورزیگی.
شاهکار فرانسیس فورد کاپولا اقتباسی از رمان ماریو پوزو است. بعد از ساخت این سهگانه، بسیاری از فیلمها و داستانهای گنگستری و جنایی از این فیلم اقتباس کردند.
بخشی از کتاب صوتی پدر خوانده را بشنوید.
پدر خوانده
نویسنده: ماریو پوزو
گوینده: پیمان قریب پناه
انتشارات: استودیو نوار
از بینوایان حدود شش فیلم و سریال ساخته شده است. اما از سریال و فیلم مهمتر، از این کتاب اپراهای زیادی ساخته شده است که هنوز هم در کشورهای اروپایی به روی صحنه میروند و طرفدار دارند. فیلم موزیکال بینوایان ساختهی تام هوپر و با بازی هیو جکمن و راسل کرو و آن هتوی در سال ۲۰۱۲ از معروفترین این اقتباسهاست.
وقتی پای اقتباس سینمایی به میان میآید خیلی از طرفداران کتابها میگویند همیشه کتابها از خود فیلمها بهتر هستند اما یک استثنای بزرگ وجود دارد که این نظریه را رد میکند و آن هم فیلم ارباب حلقههاست. به گفتهی بسیاری از طرفداران این مجموعه کتاب، این فیلم حتی از کتابش هم بهتر است. ارباب حلقهها نوشتهی تالکین را پیتر جکسون در سه سال ۲۰۰۱ و ۲۰۰۲ و ۲۰۰۳ راهی سینماهای دنیا کرد تا برای همیشه خیل طرفداران این کتاب حماسی را مجذوب خودش نگه دارد. کتاب ارباب حلقهها آنقدر جذابیت و کشش دارد که سریالی از آن در حال ساخت است.
بخشی از کتاب صوتی ارباب حلقه ها (جلد اول یاران حلقه) را بشنوید.
ارباب حلقه ها (جلد اول یاران حلقه)
نویسنده: جی. آر. آر. تالکین
گوینده: مریم پاکذات
انتشارات: آوانامه
سرگذشت نارنیا نام سه فیلم فانتزی است که از کتابهایی به همین نام نوشتهی سی اس لوئیس و به کارگردانی اندرو آدامسون و مایکل آپتد ساخته شدهاند.
از آلیس در سرزمین عجایب نوشتهی لوئیس کارول ۹ فیلم و انیمیشن ساخته شده است. فیلم آلیس در سرزمین عجایب به کارگردانی تیم برتون و با بازی جانی دپ از مشهورترین این اقتباسهاست.
یکی دیگر از اقتباسهای معروف دنیای سینما از مجموعه کتابهای هری پاتر نوشتهی جی کی رولینگ است. آنچه در تولید این فیلمها اهمیت دارد این نکته است که خانم رولینگ اصرار داشت فیلمها حتما در انگلستان ساخته شده و تولیدکنندگان انگلیسی داشته باشند. استقبال بینندگان از این فیلمها نشاندهنده محبوبیت این کتابهاست. البته فیلمها هیچوقت به پای کتابها نرسیدند.
بخشی از کتاب صوتی هری پاتر و سنگ جادو را بشنوید.
هری پاتر و سنگ جادو
نویسنده: جی.کی. رولینگ
گوینده: آرمان سلطانزاده
انتشارات: آوانامه
سریال مشهور بازی تاج و تخت آنقدر مشهور شد که شاید عدهای نمیدانستند این سریال از مجموعه داستانی به همین نام نوشتهٔ جرج آر آر مارتین اقتباس شده است. بازی تاج و تخت نخستین بار سال ۱۹۹۶ چاپ شد. این کتابها در دستهی فانتزی حماسی قرار دارند.
داستان آنی شرلی برای ایرانیان همراه با خاطرات و نوستالژیهای زیباست؛ چون چندین سال پیش سریال و انیمیشن این داستان از تلویزیون پخش شد.
آن در گرین گیبلز سریال تلویزیونی پرمخاطب کانادایی است که در سال ۱۹۸۵ بر پایهی رمان آن شرلی در گرین گیبلز نوشتهی لوسی ماد مونتگمری ساخته و از شبکهی سیبیسی پخش شد. این مجموعه نیز مانند قصههای جزیره و امیلی در نیومون بر پایهی داستانی از لوسی ماد مونتگمری و تهیهکنندگی کوین سالیوان ساخته شد. مگان فالوز در این سریال نقش آنی را بازی میکرد.
انیمیشن آن شرلی با موهای قرمز نیز با نام اصلی آنی در گرین گیبلز یک انیمهی تلویزیونی پنجاهقسمتی بر پایهی رمان آن در گرین گیبلز به قلم لوسی ماد مونتگمری است که توسط استودیو نیپون انیمیشن ساخته شد. پخش آن از ۱۹۷۹ در شبکه فوجی تلویژن آغاز شد و تا ۳۰ سپتامبر ۱۹۷۹ ادامه داشت. در پخش ایران این سریال، موسیقیای از جرج مایکل بر روی تیتراژ آن آمد که باعث شد برای همیشه در ذهن ایرانیان این انیمیشن با این آهنگ تداعی شود.
بهتازگی نیز یک سریال تلویزیونی اقتباسشده از آنی شرلی در ژانر درام تاریخی ساخته شده که خود داستان در کانادا و در سالهای ۱۸۹۰ اتفاق میافتد و خود سریال در ۳ فصل و ۲۷ قسمت در طی سالهای ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۹ توسط شبکه سیبیسی تلهویژن و نتفلیکس تولید و توزیع شده است.
بخشی از کتاب صوتی آنی شرلی در گرین گیبلز را بشنوید.
آنی شرلی در گرین گیبلز
نویسنده: ال. ام. مونتگمری
گوینده: مریم پاکذات
انتشارات: آوانامه
از سپید دندان به نویسندگی جک لندن سه فیلم ساخته شده است. این فیلم از محبوبترین فیلمهای نوجوانان است.
چارلز دیکنز و ژول ورن از نویسندههای مشهور و محبوبی هستند که از آثارشان بسیار اقتباس شده است. بیست هزار فرسنگ زیر دریا و دور دنیا در هشتاد روز از ژول ورن و آرزوهای کوچک، الیور توییست و دیوید کاپرفیلد آثاری هستند که از آنها اقتباسهای بیشماری شده است. از آن طرف، در دنیای سینما کارگردانی مثل آلفرد هیچکاک وجود دارد که تم اصلی ۴۵ فیلمش را از ادبیات وام گرفته و ربهکا نوشتهی دافنه دوموریه معروفترین آنهاست.
دیگر آثار اقتباسی را به صورت نامواره ذکر میکنیم:
دانلود کتاب از اپلیکیشن طاقچه