کتاب نقش و نماد در هنرهای دستی بختیاری

کتاب نقش و نماد در هنرهای دستی بختیاری نوشتهٔ محمد مرادی جاوید است و انتشارات آفرینش مهر آن را منتشر کرده است. این کتاب پژوهشی است دربارهٔ بازتابِ باورها و روحیات زاگرس‌نشینانِ بختیاری بر نقوش نمادین و مفهومیِ هنرهای دستی.

درباره کتاب نقش و نماد در هنرهای دستی بختیاری

یونگ جمله‌ای درخشان دربارهٔ نمادها دارد: «تاریخ سمبولیسم نشان می‌دهد که هر چیز می‌تواند اهمیت سمبولیک پیدا کند. اشیای طبیعی یا چیزهای ساخت انسان و یا حتی اشکال مجرد.» گیرشمن نیز در همین مورد می‌گوید: «ایرانی‌ها و یونانی‌ها در دوران‌هایی در هنر خود موضوع‌های اساطیری را نقل می‌کنند. این آثار در ایران ابتدا در سفالینه‌ها و بلافاصله در هنرمندان فلزکار دیده شده و حداقل به مدت دو قرن در لرستان نقشِ روی فلزات بود.»

زندگی، فرهنگ و هنرهای این قوم به‌شدت متاثر از باورها، آداب ایلیاتی و آیین‌های به‌جامانده از نیاکان و عمدتأ عناصر زیست‌بوم آنهاست که از طریق نقش و نگار بر روی صنایع هنری به‌ویژه دست‌بافته‌های آنان به تصویر در آمده است. طرح‌ها و نقش‌هایی که بختیاری‌ها در هنرهای دستی به‌کار می‌برند درواقع نشانگر بخش عمده‌ای از نمادها و مفاهیمی است که می‌توان از طریق آنها به عقاید و آداب قومی مردم پی برد. 

هنرمندان چیره‌دست بختیاری در تولیدات و دستاوردهای هنری خود بیشتر از طرح‌ها و نقش‌های نمادین و مفهومی مشخصی بهره می‌گیرند که واجد ویژگی‌های بصری قابل توجهی از حیث فرم و رنگ‌های زیبا هستند. 

در بیشتر دستاوردهای هنری بختیاری این نقوش با نماد پردازی و نشانه‌های معنایی قابل درکی همراه است که عمدتا از روحیات و باورهای خاص آنها حکایت می‌کند. هنرهای دستی بختیاری میراث پیوند فرهنگ ایرانی با تاریخ نیاکان و عناصر اسطوره‌ای و افسانه‌هایی است که در طول سال‌ها همواره با ظرافت و ذوق خارق‌العاده زنان بختیاری گسترش و دوام یافته است. با تکیه بر شناخت و خوانش زبان نقش به‌راحتی می‌توان به خصوصیات فرهنگی، روحیات و تمایلات آنها پی برد. گاهی این نقوش از عناصر طبیعت اطرافشان، همچون کوه‌ها، حیوانات، گیاهان و اشیایی که هریک به نحوی در زندگی عشایر جایگاه مهمی دارند سرچشمه می‌گیرد. 

در کتاب نقش و نماد در هنرهای دستی بختیاری تلاش شده تا با توصیف ویژگی‌های دست‌آفریده‌ها به تشریح مفاهیم نمادین و تجزیه و تحلیل نقش مایه‌ها پرداخته شود و از سویی نیز به این پرسش پاسخ دهد که آیا نقوش درواقع دارای مفاهیم رمزآمیز و سمبلیک هستند؟ انتخاب نقش‌ها و نمادها ریشه در چه باورهایی دارند؟ آیا می‌توان با بازخوانی و رمزگشایی این زبان به خصوصیات فرهنگی، روحیات و باورهای آنها دست یافت؟ در این باره پژوهش حاضر قصد دارد با رویکردی تحلیلی با بررسی تطبیقی، به نماد و نشانه شناسی نقوش و چگونگی ارتباط آنها با اعتقادات مردم منطقه زاگرس نشین بختیاری بپردازد.

خواندن کتاب نقش و نماد در هنرهای دستی بختیاری را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم 

این کتاب را به پژوهشگران حوزه‌های صنایع دستی و تاریخ هنر پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب نقش و نماد در هنرهای دستی بختیاری

«بختیاری‌ها از آنچه که در پیرامون‌شان وجود دارد الهام گرفته و نقش‌آفرینی می‌کنند. یکی از این موارد حیوانات می‌باشند که به دو دسته اهلی و وحشی تقسیم می‌شود آنها علاوه بر این که هیأت حیوانات را به صورت ساده نقش می‌زنند تاثیر آنها را نیز بر طبیعت به صورت اشکال انتزاعی درآورده و دربافته‌هایشان جای می‌دهند. در میان نقوش حیوانی، نگاره بزکوهی از اهمیت بسیاری برخوردار است. نقش بز در باور بختیاری‌ها، منشاء سمبلیک دارد و در قیاس با متون ذکر شدهٔ تاریخی و ظواهر عینی بیانگر وجوه معنایی خاصی می‌باشد. پرفسور گیرشمن فرانسوی اعتقاد دارد که «بعد از این نقشها بلافاصله اختراع فن کتابت بوجود آمد. این نقوش  یاد آور باورها، اعتقادات مذهبی و فرهنگی و حامل پیام از طریق تصویر می‌باشند».

بزکوهی و قوچ

اقوام باستانی، بز کوهی را مظهر یکی از عناصر مفید طبیعت در نظر می‌گرفتند. مثلاً در لرستان، سمبل خورشید و گاهی اوقات هم نمادی از باران است؛ چرا که در آن زمان ماه را مرتبط با باران و خورشید را مربوط به گرما و خشکی می‌دانستند. همچنین بین بز کوهی با آن شاخهای خمیده و منحنی و هلال ماه رابطه‌ای وجود داشت. به همین علت بود که اعتقاد داشتند شاخ‌های قوسی شکل بزکوهی می‌تواند باعث بارش باران شود. قوچ ریشه در تاریخ و آیین باستانی، زندگی کوچ نشینی از ادوار کهن و آیین نیاکان بختیاری‌ها دارد؛ در نتیجه، عشایر قالیباف این قوم، نقش قوچ را به اشکل انتزاعی می‌بافند که ساده و ابتدایی در متن و حاشیه فرش در کنار دیگر نقوش قرار گرفته است نقش قوچ در میان‌ها بختیاری‌ها نماد قدرت، جنگاوری، استقامت و برکت است.

نقش بز در برنزهای لرستان و بز کوهی به همراه نقوش دیگر بر بافته‌های بختیاری دیده می‌شود. این حیوان در باورهای قومی و اساطیری اصل مذکر و سمبل قدرت باروری به شمار می‌رود. یکی از نگاره‌هایی که در بافته‌های گلیمی بسیاری از مناطق ایران، از لرهای بختیاری و قشقایی گرفته تا شاهسون و بلوچ و حتی در مناطقی از قفقاز و آناتولی دیده می‌شود، نگاره‌ای است که برخی آن را شکل ساده شده بز کوهی و برخی دیگر آن را نقش تجرید یافته اژدها می‌دانند. گیرشمن معتقد است: «ایرانی‌ها و یونانی‌ها در دوران‌هایی در هنر خود موضوع‌های اساطیری را نقل می‌کنند. این آثار در ایران ابتدا در سفالینه‌ها و بلافاصله در هنرمندان فلزکار دیده شده و حداقل به مدت دو قرن در لرستان نقشِ روی فلزات بود» (گیرشمن، ۱۳۷۴: ۷۴).»