بریده‌هایی از کتاب آشنایی با هنر دقیق خواندن

برای خوب آموختن باید خوب خواند. اینکه معدودی کتاب را خوب بخوانیم بسیار مهم‌تر است از بد خواندن کتاب‌های متعدد.

ما در حین خواندن کلمات را به معنا ترجمه می‌کنیم. نویسنده هم پیش‌تر همین کار را کرده: اندیشه‌ها و تجربه‌هایش را به کلام ترجمه کرده. کاری که ما باید بکنیم این است که همین کلمه‌ها را بخوانیم و از نو ترجمه‌شان کنیم به معناهایی که نویسنده در اصل در نظر داشته. منتها برمبنا و به‌کمکِ اندیشه‌ها و تجربه‌های خودمان. ترجمهٔ دقیق کلمات به معناهای مورد نظر نویسنده آمیزه‌ای است از تحلیلگری و سنجشگری و خلاقیت.

فرض بنیادین مجموعهٔ تفکر نقاد این است: ما چیزی جز تفکر خود نیستیم. احساسات ما (خشم، ترس، اندوه، محبت)، آرمان‌هایمان، تصمیم‌ها و اعمال‌مان، همه محصول فرایندی است که نامش را فکر کردن گذاشته‌ایم. کیفیت زندگی ما مستقیماً تابع کیفیت تفکر ماست.

کسی که ذهنیت برداشت‌گرایانه داشته باشد تابع تداعی‌هاست، از این پاراگراف به آن پاراگراف می‌پرد و هیچ تمایز و مرزبندی روشنی میان تفکر خود با تفکر نویسنده ایجاد نمی‌کند. تفکرش انسجام ندارد، درنتیجه متن را هم نامنسجم می‌خواند. نقادانه نمی‌اندیشد، درنتیجه نگرش نویسنده را فقط وقتی درست می‌داند که با باورهایش منطبق باشد. خودفریب است، درنتیجه تشخیص نمی‌دهد تفکرش بی‌نظم است. خشک‌اندیش است، درنتیجه از آنچه می‌خواند چیزی نمی‌آموزد.

کیفیت زندگی ما مستقیماً تابع کیفیت تفکر ماست.

ذهن برداشت‌گرا هر نوع دانشی را که فرامی‌گیرد به شکلی غیرنقادانه با پیش‌داوری‌ها، سوگیری‌ها، افسانه‌ها و تصورات قالبی درمی‌آمیزد. این روشن‌بینی را ندارد که دریابد ذهن چگونه معناها را خلق می‌کند، و برخلاف ذهن اندیشمند نمی‌تواند در حین خواندنْ متن را بررسی و ارزیابی کند.

تفکری که منظور ماست، تفکر نقاد، چیزی است آموختنی؛ و مهارت یافتن در آن تمرین بسیار می‌خواهد. ذهن طبیعی ناپروردهٔ ما، ذهن «نامتفکر»، اغلب چیزهایی را درست و بدیهی و طبیعی می‌انگارد که هرگز درستی یا نادرستی آن‌ها را ارزیابی نکرده‌ایم. قضاوت‌ها و نتیجه‌گیری‌هایی می‌کند که هیچ از ماهیت آن‌ها خبر نداریم.

اکثر مردم جهان ازآنجاکه خواندن نقادانه را نیاموخته‌اند، سخت تحت تأثیر رسانه‌های خبری کشورشان هستند.

واقعیت این است که بیش‌تر مردم خشک‌اندیش‌اند و عموماً دربرابر دیدگاه‌های مخالف جبهه می‌گیرند. جهان را از دیدگاه‌های متعددی می‌توان نگریست، اما اغلب مردم توانایی ورود به این دیدگاه‌ها را ندارند، چه رسد به آزمودن یا پذیرش آن‌ها.

«بهترین دولت دولتی است که کم‌ترین فرمان را صادر کند.»

نهادهای آموزشی هم نامتفکر تربیت می‌کنند: القا کردن به‌جای آموزش، حفظ کردن به‌جای درونی ساختن، به خاطر سپردن دانشِ پیش‌تر کسب‌شده به‌جای درگیر شدن با روند علمی، و پذیرفتن منفعلانه به‌جای پرسشگری.

خوانندهٔ اندیشمند متنی درسی را در قیاس با مثلاً مطلبی که در روزنامه آمده با ذهنیت متفاوتی می‌خواند

اگر بتوانید پاراگراف را خوب بخوانید، فصل را هم می‌توانید خوب بخوانید چون هر فصل کتاب چیزی نیست جز مجموعه‌ای از پاراگراف‌ها. و اگر فصل را بتوانید خوب بخوانید، کتاب را هم می‌توانید خوب بخوانید چون هر کتاب چیزی نیست جز مجموعه‌ای از فصل‌ها.

هوراس مان: من زحمات فراوان متحمل شده و دقت بسیار مبذول داشته‌ام تا دریابم در مدارس ما، درس قرائت تا چه حد به معنای به‌کارانداختن ذهن برای تفکر و احساسات است و تا چه حد در حکم لقلقهٔ زبان.

ما متن را می‌خوانیم تا منظور نویسنده را بفهمیم. در وهلهٔ بعد، طرز خواندن ما بستگی دارد به مقصودمان از خواندن و نوعِ متن. مثلاً اگر قصدمان فقط لذت و سرگرمی باشد، اینکه متن را کاملاً بفهمیم شاید چندان اهمیتی برای‌مان نداشته باشد. فقط از تخیلاتی که متن در ذهن‌مان برمی‌انگیزد لذت می‌بریم. هیچ عیبی هم ندارد، به‌شرطی که حواس‌مان باشد این جور خواندن به معنای درک عمیق متن نیست.

شما این را می‌دانید که ذهنی دارید. اما آیا می‌دانید ذهن‌تان چطور کار می‌کند؟ آیا از پیش‌داوری‌ها و پیش‌پنداشت‌های خود آگاهید؟ آیا می‌دانید تفکر شما تا چه حد بازتابی است از تفکر اطرافیان‌تان؟ آیا می‌دانید تفکرتان تا چه حد از تفکر فرهنگ و جامعه‌ای که در آن بار آمده و شرطی شده‌اید تأثیر پذیرفته؟ چقدر می‌توانید از قالب فکری معمول خود خارج و وارد ساختار فکری کسانی بشوید که جور دیگری می‌اندیشند؟ آیا می‌توانید تصور کنید که درمورد بعضی از باورهایتان «در اشتباه» باشید؟ چه معیارهایی را برای ارزیابی باورهایتان به کار می‌بندید؟ آیا می‌دانید چطور کیفیت باورهایتان را اعتلا دهید؟

فرض بنیادین مجموعهٔ تفکر نقاد این است: ما چیزی جز تفکر خود نیستیم. احساسات ما (خشم، ترس، اندوه، محبت)، آرمان‌هایمان، تصمیم‌ها و اعمال‌مان، همه محصول فرایندی است که نامش را فکر کردن گذاشته‌ایم

این نکته را که در نظر داشته باشد، می‌توانید بفهمید در همهٔ کشورهای جهان اخبار چطور ساخته می‌شود. رسانه‌های خبری هر کشوری جنبه‌های مثبت آن کشور را برجسته می‌کنند؛ و رسانه‌های خبری «دشمنان» آن کشور به جنبه‌های منفی می‌پردازند. شما در مقام خوانندهٔ نقاد خبرها باید حواس‌تان به هردو نوع این سوگیری‌ها باشد. یعنی مثلاً اگر اهل فرانسه هستید و در فرانسه دارید روزنامه‌ای فرانسوی می‌خوانید، برای فهمیدن جنبه‌های منفی درمورد فرانسه احتمالاً باید بروید سراغ مطالبی که در صفحه‌های داخلی و با حروف ریز چاپ (یا درواقع مدفون) شده. یا برعکس، اگر دارید در کشوری روزنامه‌ای می‌خوانید که فرانسه را دشمن می‌پندارد، باید موقعِ خواندن، یک‌جانبه‌نگری‌ها را تا حد ممکن تصحیح کنید.

ذهن اندیشمند در پی معناهاست، آنچه را گفته می‌شود از این پاراگراف به پاراگراف بعدی بررسی می‌کند، و مرز روشنی میان تفکر خود با تفکر نویسنده می‌کشد

دقیق‌خوانی دربردارندهٔ استخراج و درونی‌سازی آگاهانهٔ معناهای مهمِ نهفته در متن است

اما برخلاف علم که در آن همه بر سر بیش‌تر اصول بنیادی تفکر علمی توافق دارند، برخی رشته‌ها دربردارندهٔ نظام‌های فکری مخالف هم هستند. مثلاً فلسفه، روان‌شناسی و اقتصاد که در آن‌ها مکاتب فکری متعدد و متضادی وجود دارد.

اگر بدون اینکه بدانید خواندن درست یعنی چه فقط یاد گرفته‌اید «بخوانید»، درواقع بد خواندن را آموخته‌اید. به همین دلیل است که خواندن برای اغلب دانش‌آموزان کاری است منفعلانه. انگار تصورشان از خواندن چنین چیزی است: چشمت را از چپ به راست حرکت می‌دهی و خط به خط پیش می‌روی تا به‌نوعی، به شکلی نامعلوم، معناها خودبه‌خود و بی‌هیچ تلاشی وارد ذهن شود.

ذهن اندیشمند در پی معناهاست، آنچه را گفته می‌شود از این پاراگراف به پاراگراف بعدی بررسی می‌کند، و مرز روشنی میان تفکر خود با تفکر نویسنده می‌کشد. هدفمند است، درنتیجه نحوهٔ خواندنش را به تناسب اهدافی معلوم تنظیم می‌کند. منسجم است، درنتیجه انگاره‌های متن را به انگاره‌هایی که خود ازپیش بر آن‌ها اشراف دارد ربط می‌دهد. نقادانه می‌اندیشد، درنتیجه متن را مدام ازحیث وضوح، درستی، دقت، ربط و مناسبت داشتن، عمق، وسعت نظر، منطقی بودن، اهمیت، و انصاف ارزیابی می‌کند. پذیرای نگرش‌های تازه است، درنتیجه برای حرف‌های تازه ارزش قائل است و از آنچه می‌خواند چیزها می‌آموزد.

ما چیزی جز تفکر خود نیستیم. احساسات ما (خشم، ترس، اندوه، محبت)، آرمان‌هایمان، تصمیم‌ها و اعمال‌مان، همه محصول فرایندی است که نامش را فکر کردن گذاشته‌ایم.

خواندن نوعی کار فکری است. و کار فکری مستلزم آمادگی برای پشتکار به خرج دادن در مواجهه با مسائل پیچیده است

اگر بدون اینکه بدانید خواندن درست یعنی چه فقط یاد گرفته‌اید «بخوانید»، درواقع بد خواندن را آموخته‌اید. به همین دلیل است که خواندن برای اغلب دانش‌آموزان کاری است منفعلانه

خواندن جمله در وهلهٔ اول عبارت است از یافتن شیوه‌ای برای تبیین حرف اصلی آن جمله، طوری که بتوانیم عین همان تفکری که از آن جمله برمی‌آید فکر کنیم.

دوراندیشی حکم می‌کند که دولت‌هایی که مدتی طولانی استقرار یافته‌اند نباید به دلایلی کوچک و گذرا تغییر کنند؛ و متناسب با آن، همهٔ تجربه‌ها نشان داده است که نوع بشر بیش‌تر مستعد رنج بردن است هنگامی که شرور قابل‌تحمل است،

همهٔ مردم جهان حق دارند دربرابر حکومت‌شان قیام کنند و حکومت جدیدی برپا سازند ـ اگر و در هنگامی که حقوق مسلم آنان به شکلی نهادینه‌شده نقض می‌شود.

مثلاً اگر قصدمان فقط لذت و سرگرمی باشد، اینکه متن را کاملاً بفهمیم شاید چندان اهمیتی برای‌مان نداشته باشد. فقط از تخیلاتی که متن در ذهن‌مان برمی‌انگیزد لذت می‌بریم. هیچ عیبی هم ندارد، به‌شرطی که حواس‌مان باشد این جور خواندن به معنای درک عمیق متن نیست.