بریده‌هایی از کتاب خودکامگی، نوسازی و انقلاب در روسیه و ایران

اگرچه حاکمان یکه‌سالار مانند پطر کبیر روسیه، رضاشاه ایران، محمود یا عبدالحمید عثمانی احتمالا این توانائی را داشته‌اند که با اعمال قدرت دولتی، بسیاری از مبانی جامعه و اقتصاد مدرن را پدید آورند، ولی پیشبرد تغییرات در این راستا از برخی جهات نیازمند وجود سازمان‌های اجتماعی و سیاسی مدرن‌تر خواهد بود. جوامع فاقد سازمان‌های صنفی نیرومند مانند اتحادیه‌های کارگری، انجمن‌های حرفه‌ای و نخبگان اجتماعی نسبتا مشروع، از ثبات و پویایی برخوردار نخواهند بود. به همین ترتیب، حکومت‌های فاقد ساختار اداری باثبات و عدم سازماندهی اجتماعی در قالب یک یا چند حزب سیاسی از همگنی کمتری برخوردارند و توانائی شکل‌دهی به گروه‌های اجتماعی و بسیج مردم برای رسیدن به مقاصد خاص خود را دارا نیستند.

نوسازی خودکامانه در ایران و روسیه جلوی توسعه دستگاه‌ها و ابزارهای عقلانی دولت را گرفت، شکافی عظیم بین دولت و گروه‌های جامعه مدنی پدید آورد؛ نخبگان و توانایی (به تعبیر گرامشی هژمونی) آنها را برای راهبری دیگر گروه‌های اجتماعی تضعیف کرد؛ عواملی ایجاد کرد که تصور می‌کردند برای ایجاد شرایط بهتر اجتماعی تنها باید قالب‌بندی مجدد جامعه به صورت تمام عیار دست زد؛ و ناخواسته، دقیقاً سلطه گروه‌های مخالفی را تقویت کرد که تندروترین دیدگاه‌ها را نسبت به تغییر اجتماعی داشتند: گروه‌هایی مانند دموکرات‌های اجتماعی چپ‌گرا (بلشویک‌ها در روسیه) و «بنیادگرایان» اسلامی در ایران از جمله آنها بودند.

یرواند آبراهامیان با تحلیل نوشته‌های مارکس دربارهٔ رویدادهای انقلاب فرانسه، بحران ایران را تفسیر می‌کند: انقلاب روی داد، چون شاه به نوسازی در سطح اجتماعی و اقتصادی پرداخت و از این رو بر عدد افراد طبقهٔ متوسط و طبقهٔ کارگر صنعتی افزود، ولی از نوسازی سطح دیگر ـ سطح سیاسی ـ بازماند؛ و این شکست هم به ناگزیر پیوندهای میان دولت و ساختار اجتماعی را تضعیف کرد، کانال‌های ارتباط میان نظام سیاسی و عامهٔ مردم را مسدود نمود، شکاف میان محافل حاکم و تودهٔ نیروهای اجتماعی را گسترده ساخت، و مهم‌تر از همه این که چند پل ارتباطی که در گذشته حاکمیت سیاسی را به نیروهای اجتماعی سنتی به ویژه بازار و مقامات مذهبی پیوند می‌زد، ویران ساخت.