بریده‌هایی از کتاب ارتباط عاطفی با خداوند

روزه‌ای که در آن غیبت باشد، روزه‌ای که همراه با فحش باشد، روزه‌ای که در آن تهمت باشد، روزه‌ای که در آن نگاه آلوده و برخورد نامناسب با نامحرم باشد، روزه‌ای که در آن ظلم به دیگران باشد و امثال آن، گرچه از نظر رساله و فقه درست است و قضا و کفّاره ندارد، امّا مقبول خداوند نیست و نمی‌تواند از انسان خلیفة‌الله بسازد.

(یا أَیتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ (ره) ارْجِعی إِلی رَبِّک راضِیةً مَرْضِیةً (ره) فَادْخُلی فی عِبادی (ره) وَ ادْخُلی جَنَّتی) بنده‌ام! چون بهشت، حتّی بهشت عدن و بهشت رضوان برای تو کوچک است، پس جای تو نزد من است. نزد خود من بیا.

ارزش رابطهٔ عاطفی با خداوند متعال بسیار بالاست. از این‌رو، از همهٔ شما عزیزان تقاضا دارم که در جهت برقراری رابطهٔ عاطفی با خدا، به خصوص در دل شب، تلاش کنید و برای درک این توفیق عظیم، دعا نمایید؛ به گونه‌ای که مقید باشید قبل از اذان صبح، یک ساعت چنین رابطه‌ای با خدا داشته باشید و بدانید که خیلی ارزش دارد. ممکن است در ابتدای کار، رابطهٔ عاطفی صرفاً در حدّ خواندن نماز شب و بدون حضور قلب باشد، امّا کم‌کم حضور قلب در همان نماز شب پدید می‌آید و پس از آن، این رابطه مستحکم می‌شود و انسان را به جایگاهی می‌رساند که حاضر است همه چیز را فدای آن کند؛ زیرا لذت این ارتباط و انس معنوی، از دنیا و آنچه در دنیاست، نزد او بالاتر خواهد بود. خوشا به حال آن کسانی که حال معنوی دارند و مجالس توبه و دعا را با حال و با سوز و گداز برگزار می‌کنند.

(أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُونَ) کسانی که با خدا رابطهٔ عاطفی دارند، غم و غصّه و دلهره و اضطراب و نگرانی ندارند؛ نه غم گذشته را می‌خورند و نه از آینده نگران‌اند؛ زیرا خدا را دارند. کسی غم و غصّه و نگرانی دارد که خدا را نداشته باشد.

وقتی خدا بر دل کسی حکومت کند، او عاشق خدا می‌شود و بالاترین لذّت برای یک عاشق این است که با معشوق خودش حرف بزند و لذّت بالاتر آن است که معشوق به مکالمهٔ با او توجّه داشته باشد و از آن بالاتر و محبوب‌تر، حرف زدن معشوق با عاشق است.

ارزش رابطهٔ عاطفی با خداوند متعال بسیار بالاست. از این‌رو، از همهٔ شما عزیزان تقاضا دارم که در جهت برقراری رابطهٔ عاطفی با خدا، به خصوص در دل شب، تلاش کنید و برای درک این توفیق عظیم، دعا نمایید؛ به گونه‌ای که مقید باشید قبل از اذان صبح، یک ساعت چنین رابطه‌ای با خدا داشته باشید و بدانید که خیلی ارزش دارد. ممکن است در ابتدای کار، رابطهٔ عاطفی صرفاً در حدّ خواندن نماز شب و بدون حضور قلب باشد، امّا کم‌کم حضور قلب در همان نماز شب پدید می‌آید و پس از آن، این رابطه مستحکم می‌شود و انسان را به جایگاهی می‌رساند که حاضر است همه چیز را فدای آن کند؛ زیرا لذت این ارتباط و انس معنوی، از دنیا و آنچه در دنیاست، نزد او بالاتر خواهد بود.

محبّت واقعی بین بنده و خداوند، او را به مقامی می‌رساند که نظیر پیامبر اکرم (ص)، به قدری نسبت به بندگان خداوند محبت می‌ورزد که به دشمنان خود و به آنانی که به ایشان سنگ می‌زنند نیز دعا می‌کند و می‌فرماید: (اَللّهُمَّ اهْدِ قَوْمِی فَإنَّهُمْ لایَعْلَمون) چه کسی می‌تواند چنین رأفت و رحمتی داشته باشد و به این اندازه مخلوقات حق تعالی را دوست بدارد؟ کسی که با خدای خویش رابطهٔ عاطفی و محبّت‌آمیز دارد و در پرتو آن رابطه، به مخلوقات نیز عشق می‌ورزد.

پیامبر اکرم (ص) استغفار داشته‌اند. در حالی که بنابر آیهٔ تطهیر، مافوق عصمت است و اساساً نمی‌شود گناهی برای ایشان تصور کرد. پس استغفار ایشان برای چیست؟ نمی‌دانیم. اما یک چیز می‌دانیم و آن این است که هر که عصمتش بیشتر باشد، به عبارت دیگر هر که معرفتش بیشتر باشد، مقام خضوع و خشوع او بیشتر است. مقام خضوع از ادب ظاهری سرچشمه می‌گیرد و مقام خشوع یعنی دل، ذلیل در مقابل خداوند باشد. و این همان رابطهٔ عاطفی و عاشقانه با خداوند تبارک و تعالی است.

۱. خودسازی یک تأکید مربوط به خودسازی و تهذیب نفس است. در سورهٔ شمس بعد از یازده قسم و چندین تأکید می‌فرماید: (قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکاها (ره) وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها) ۲. دعا تأکید دیگر در مورد دعاست که می‌فرماید: (وَ إِذا سَأَلَک عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیسْتَجیبُوا لی وَ لْیؤْمِنُوا بی لَعَلَّهُمْ یرْشُدُون) در این آیه ضمیر متکلم هفت مرتبه تکرار شده است. و نهایتاً می‌فرماید: رشد شما در دعا و راز و نیاز با خداوند متعال است.

ارتباط با خداوند یا انجام وظایف روزانه؟ نکتهٔ مهم این است که غفلت از وظایف زندگی و غفلت از رابطهٔ عاطفی با خداوند، هر دو مذموم است. باید امیرالمؤمنین (ع) را اسوه قرار دهیم؛ یعنی «رُهبانٌ بِاللَّیل، أسدٌ بِالنَّهَار»؛ راهبان شب و شیران روز باشیم. آن حضرت در طول بیست و پنج سال، بیست و شش مزرعه به دست مبارک خود آباد کرد. اما همین امیرالمؤمنین، هنگامی که نخلستان را برای فقرا آبیاری می‌کرد، پای هر درختی دو رکعت نماز در دل شب می‌خواند و آن‌قدر با خدای خویش مناجات و راز و نیاز می‌کرد که مدهوش می‌شد، از خود بی‌خود می‌شد، در آن لحظات فقط و فقط به خداوند سبحان توجه می‌نمود و به هیچ کس و هیچ چیز دیگری توجه نداشت. اگر تیر هم از پای ایشان در می‌آوردند، متوجه نمی‌شد.

اگر انسان بتواند گره‌ای از کار یک مسلمان باز کند، لااقل به اندازهٔ یک حج و یک عمرهٔ مقبول ثواب می‌برد

۳. قرائت قرآن تأکید سوم هم در مورد خواندن قرآن کریم است که می‌فرماید: (فَاقْرَؤُا ما تَیسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَیکونُ مِنْکمْ مَرْضی وَ آخَرُونَ یضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ یقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ فَاقْرَؤُوا ما تَیسَّرَ مِنْه) یعنی تا می‌توانی قرآن بخوان. این غیر از تدبّر در قرآن است. این غیر تفسیر قرآن و تبیین قرآن است. خواندن قرآن روشی است که همهٔ بزرگان دارند. بعد قرآن می‌فرماید: خدا می‌داند که تو گاهی مریضی، بیماری تو هم سخت است، گاهی خیلی مشغله داری، حال خواندن قرآن نداری، اما (فأقروا ما تیسر من القرآن) تا می‌توانی قرآن بخوان. خدا می‌داند گاهی در خط مقدّم جبهه هستی، باز هم (فاقرؤوا ما تیسّر منه)

گناه، مانع بزرگی برای نماز شب و ارتباط معنوی با خداوند است. یک گناه در روز، توفیق نماز شب را از انسان سلب می‌کند. «ما لا یعنی» هم، یعنی کردار و گفتار بیهوده که نه نتیجه در دنیا دارد و نه نتیجه در آخرت، توفیق نماز شب را از آدمی می‌گیرد. حرف‌های لغو و بیهوده اثرات سوئی در سیر معنوی انسان دارد. غذای شبهه‌ناک و غذای حرام که پر واضح است باعث افت معنوی می‌شود و رابطهٔ عاطفی بین انسان و معبود خویش را از بین می‌برد. به دست آوردن غذای حلال هم بسیار مشکل است. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «مُجَادَلَةُ السُّیوفِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ الْحَلَالِ» کسب روزی حلال، از جنگیدن در خط مقدم جبهه سخت‌تر است، اما لازم است، وگرنه ارتباطات معنوی نابود می‌شود.

وقتی که خدا را دوست داشته باشد و در اثر دوستی خدا، بنده‌های خدا را هم دوست داشته باشد. در این صورت، حتی حاضر نیست یک حیوان گرسنه بماند، چه رسد یک انسان و چه رسد به اینکه یک مؤمن گرسنه و محتاج باشد. به عبارت دیگر، کسی که خدا را دوست داشته باشد، مخلوقات او را نیز دوست دارد و از این جهت، نمی‌تواند خودخواه و خودپسند باشد. کسی که با خداوند متعال رابطهٔ عاطفی و صمیمانه دارد، قانون تعاون و مواسات را مراعات می‌کند و از صفت حسنهٔ دیگرخواهی برخوردار می‌شود. آن‌گاه برای او معنا ندارد که خودش در رفاه باشد و دیگران را در فقر و فلاکت ببیند و نمی‌تواند در حالی که دیگران نیازمند و محتاج هستند، با خودخواهی به زندگی خودش رسیدگی کند و نسبت به بندگان خداوند بی‌تفاوت باشد و از این رو هرچه دارد با دیگران تقسیم می‌کند.

تصور نکنید فرعون منحصر به‌فرد بود. نه، اگر زمینه پیدا شود، همه فرعون می‌شوند؛ چون روح فرعونیّت در همه هست. روح فرعونیّت یعنی زیر بار حق نرفتن، یعنی لجاجت، یعنی عناد داشتن، یعنی تکبّر و فخرفروشی در مقابل دیگران، یعنی دنیاپرستی و ریاست‌طلبی که هر کدام از این رذائل و صفات ناپسند، برای نابودی و تباهی انسان کافی است. هنر رابطهٔ عاطفی با خداوند آن است که روح فرعونیّت را در وجود آدمی ریشه‌کن می‌کند. یعنی انسان پس از استمرار چنین رابطهٔ محبّت‌آمیزی، دیگر لجوج نیست و زیر بار حق می‌رود.

(اللَّهُمَّ وَ لَا تَکلْنِی إِلَی نَفْسِی طَرْفَةَ عَینٍ أَبَداً)

پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: (لَرَکعَتَانِ فِی جَوفِ اللَّیلِ احَبُّ الَی مِنَ الدُّنیا وَ مَا فیهَا) دو رکعت نماز که همراه با برقراری رابطهٔ عاطفی خوانده شود، نزد اولیای الهی از دنیا و متعلّقات آن، ارزنده‌تر است و باعث کسب معرفت حقیقی می‌شود. در چنین نمازی، که توأم با معرفت است، وقتی که نمازگزار می‌گوید: (إِیاک نَعْبُدُ وَ إِیاک نَسْتَعینُ)، دل او هم همراهی می‌کند و می‌گوید: (إِیاک نَعْبُدُ وَ إِیاک نَسْتَعینُ) و مهم‌تر اینکه در گفتن خود صادق است؛ یعنی به راستی معبودی جز خدای تعالی نمی‌شناسد و از هیچ کس و هیچ چیز غیر از او یاری نمی‌طلبد. خداوند نیز به پاس صداقت عملی بندهٔ خویش، پاسخ وی را می‌دهد و نمازگزار توجه و پاسخ خداوند را می‌یابد. از این رو، جملات و اذکار نماز را مرتّب تکرار می‌کند و نماز او تبدیل به مکالمه و معاشقه می‌شود و شدّت محبّت، اجازهٔ اتمام نماز را به او نمی‌دهد. دل او می‌خواهد پاسخ خداوند را بشنود و با او معاشقه کند و نمی‌گذارد از آیهٔ (إِیاک نَعْبُدُ وَ إِیاک نَسْتَعینُ) رد شود و آیهٔ بعدی را بخواند.

تصور نکنید فرعون منحصر به‌فرد بود. نه، اگر زمینه پیدا شود، همه فرعون می‌شوند؛ چون روح فرعونیّت در همه هست. روح فرعونیّت یعنی زیر بار حق نرفتن، یعنی لجاجت، یعنی عناد داشتن، یعنی تکبّر و فخرفروشی در مقابل دیگران، یعنی دنیاپرستی و ریاست‌طلبی که هر کدام از این رذائل و صفات ناپسند، برای نابودی و تباهی انسان کافی است.

ای کسی که دنیا تو را مشغول کرده است و این عالم برای تو مملو از آمال و آرزوهای دور و دراز است، ناگهان مرگ به سراغ تو می‌آید و عالم قبر، محلِّ اعمال و کارهای واقعی تو خواهد بود؛ «نه آمال و آرزوها».

(أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُونَ) کسانی که با خدا رابطهٔ عاطفی دارند، غم و غصّه و دلهره و اضطراب و نگرانی ندارند؛ نه غم گذشته را می‌خورند و نه از آینده نگران‌اند؛ زیرا خدا را دارند. کسی غم و غصّه و نگرانی دارد که خدا را نداشته باشد.

خوشا به حال آن کسانی که سر و کار با کلام صاعد و کلام نازل دارند. کلام صاعد یعنی دعا و راز و نیاز با خداوند تعالی و کلام نازل یعنی حرف زدن خدا با بنده؛ یعنی خواندن قرآن کریم.

پیامبر گرامی (ص) به جوانی نگاه کردند و مشاهده کردند که در عالم ملکوت است. به او فرمودند: «کیف أصبحت؟» چه حالی داری؟ گفت: «أصبحت موقناً»، یا رسول الله! به مقام باور رسیده‌ام و در اثر یقینی که دارم، الهام دارم، می‌توانم اهل بهشت را از اهل جهنّم تشخیص دهم. سپس گفت: اگر اجازه بدهید، بیشتر بگویم. در اینجا پیامبر اکرم (ص) او را متوقّف کردند و اجازه ندادند آنچه را دریافته است، بازگو نماید.

رسیدن به حالات معنوی و عرفانی، مشکل، امّا شدنی است نگویید نمی‌شود؛ حتماً می‌شود. یک بزرگی به من می‌گفت: هنگامی که در نماز می‌گویم: «السّلام علیک ایّها النّبی»، تا وقتی جواب از پیامبر (ص) نشنوم، جملهٔ بعدی را نمی‌گویم. هنگامی که می‌گویم: «السلام علینا و علی عباد الله الصالحین»، تا وقتی حضرت ولی‌عصر (عج) جوابم را ندهند، جلو نمی‌روم. و در آن وقتی که می‌گویم: «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته»، به همهٔ موجودات و به عالم وجود سلام می‌کنم و تا جواب نشنوم، تعقیب نماز را شروع نمی‌کنم. خیال نکنید نمی‌شود. باید بخواهیم و این خواستن البته مشکل است. اما اگر از من بپرسند، برای همه مخصوصاً برای طلاب و فضلا اوجب واجبات چیست؟ می‌گویم: این رابطهٔ عاطفی با خداوند متعال.

نماز اهل دل برای رفتن به بهشت و یا نرفتن به جهنّم نیست، بلکه همین نماز برای آنان بهشت است و از آن لذّت می‌برند.

مرحوم شهید ثانی می‌گوید: اگر کسی انفاق کند برای اینکه دل دیگران را خوش بکند، برای اینکه ثواب ببرد و به بهشت برود، انفاق او باطل است. پس برای چه انفاق کند؟ فقط خدا، و مقام خشوع نزد اهل معرفت همین معنا را دارد. لذا این مقام خشوع باید نمک آش ما باشد. اعمال ما باید رنگ خدایی داشته باشد.

معلوم است کسی در آخرت چشم بینا دارد که در دنیا چشم بصیرت پیدا کرده باشد. اساساً تجسم عمل چنین اقتضا می‌کند. یعنی اگر غفلت، آدمی را در دنیا کور کرده باشد و مانع دیدن حقایق و معنویّات توسط وی شده باشد، در آخرت هم کور وارد صف محشر می‌شود.

خدمت به خلق خدا بسیار اهمیت و ثواب دارد، ولی نباید کسی بگوید نماز شب نمی‌خوانم و به جای آن دو گره از کار مردم می‌گشایم؛ در حالی که گره از کار مردم گشودن ثوابش بالاتر از نماز شب و حتی حج و عمرهٔ مقبول است.

در حقیقت یک دستورالعمل دوازده‌گانه که بهترین ابزار کار برای تحمّل آن بار سنگین بود، بر پیامبر اکرم نازل شد. مفاد دستورالعمل عبارتند از: اوّل: شب‌زنده‌داری؛ دوّم: نماز شب؛ سوّم: تمسّک به قرآن؛ چهارم: اراده؛ پنجم: قاطعیت در گفتار؛ ششم: فعّالیت مدام؛ هفتم: ذکر مدام؛ هشتم و نهم: دعا و انقطاع الی الله؛ دهم: توکّل؛ یازدهم: صبر؛ دوازدهم: سعهٔ صدر؛

در معارف دینی، بر تلاش و کوشش انسان برای آبادانی دنیا و آخرت، تأکید فراوان شده است. و آنچه تذکّر آن ضروری به نظر می‌رسد، اینکه، آموزه‌های دینی، آبادانی دنیا یا آخرت به تنهایی را نمی‌پذیرد و آبادی هر دو سرا را از انسان می‌خواهد.

«این بادبادک‌های کاغذی را دیده‌اید که بچه‌ها درست می‌کنند؛ اگر آن دنباله را داشته باشد، به هوا می‌رود و الا هر چه هم عالی ساخته شده باشد، به هوا نمی‌رود. تعقیبات نماز هم دنبالهٔ نماز است که موجب بالا رفتن آن می‌شود»