بریده‌هایی از کتاب هفت منظر

عشق‌های حماسی آثار و نتایج بزرگی برای مردم به ارمغان می‌آورد. عشق‌های حماسی همچنین مایه‌های اصلی داستان‌های عاشقانه چون هجران، فراق، وفاداری، وسوسه، عشق، حسد و گاه وصل را نیز دربردارد. در سیر تکوین داستان عاشقانه پس از ورقه و گلشاه عیوقی عنصری با سه منظومهٔ وامق و عذرا؛ خِنگ‌بت و سرخ‌بت و شادبحر و عین‌الحیات قرار می‌گیرد که جز بخشی بازیافته از وامق و عذرا از بقیه اطّلاعی نداریم. پس از آن ویس و رامین فخرالدّین اسعد گرگانی است که اوّلین داستان بلند عاشقانه است که ارزش‌های ادبی و هنری والایی دارد. نظامی گنجوی با داستان‌های عاشقانهٔ خود، خسرو و شیرین؛ لیلی و مجنون و هفت پیکر، یک قرن بعد مکتبی را بنا نهاد که ادبیات عاشقانه را به مرز بلوغ رساند و پیروان بسیاری یافت؛ از جمله امیرخسرو دهلوی، جامی و مکتبی شیرازی.

برخی داستان‌های عاشقانه براساس حادثه‌ای تاریخی و کاملاً واقعی شکل گرفته‌اند،‌ مثل واله و سلطان. از مقایسهٔ داستان‌های عشقی عربی با فارسی درمی‌یابیم که داستان‌های فارسی دارای شکوه و عظمتی خاصّ است. داستان تنها بیان یک ماجرای عاشقانه نیست بلکه بیان عواطف انسانی، مسائل روانی و درونی و نشان دادن هنرهای کلامی و در نهایت ایجاد روح التذاذ ادبی است. داستان‌های عاشقانهٔ فارسی اغلب به دلیل روح حماسه و حماسه‌سرایی و پیشینهٔ بسیار کهن آن در ایران با این نوع ادبی درمی‌آمیزد و بزم و رزم در کنار هم شکل می‌گیرد. حتّی در داستان‌های رزمی نیز بارقه‌های عشق به‌خوبی مشاهده می‌شود. تولّد رستم حاصل یک ماجرای عشقی است؛ عشق رودابه به زال. امّا عشق در این نوع داستان‌ها هدفی عالی‌تر را دنبال می‌کند.

اگر بیضهٔ زاغ ظلمت‌سرشت نهی زیر طاووس باغ بهشت به هنگام آن بیضه پروردنش ز انجیر جنّت دهی ارزنش دهی آبش از چشمهٔ سلسبیل بدان بیضه گر دم دمد جبرئیل شود عاقبت بیضهٔ زاغ زاغ برد رنج بیهوده طاووس باغ

مجلس پرنفاق زشت بوَد گرچه با حور در بهشت بوَد

از حیث منشأ، داستان‌های عاشقانه چهار دسته‌اند: الف. ایرانی: خسرو و شیرین، ویس و رامین. ب. سامی: ورقه و گلشاه، لیلی و مجنون. پ. هندی: هیرورانجها، نل و دمن. ت. یونانی: وامق و عذرا، سلامان و ابسال.

هم زبان تو بس بوَد قلمت

هیچ‌کس را مساز همدم خویش بهْ که هم خویشتن خوری غم خویش

زشت باشد ز مرد ریشینه ناز کردن به حسن پارینه