بریده‌هایی از کتاب دوست بازیافته

آیا مطمئن بودم که او را هرگز نخواهم دید؟

زندگی‌ام کاملا زیرورو شده

قبل از آشنایی با تو آدم تنهایی بودم و اگر تو طردم کنی از آن هم تنهاتر می‌شوم

«مرگ اعتماد ما به زندگی را از بین می‌برد و به ما نشان می‌دهد که درنهایت در برابر فنایی که در انتظار ماست، همه‌چیز بیهوده است.»

تمایلات بسیار نامشخصی داشتم و به خیالبافی بسنده می‌کردم. تنها آروزی بزرگم این بود که بسیار سفر کنم و فکر می‌کردم که روزی شاعر بزرگی خواهم شد.

در نوشتن عبارت «دوستی که حاضر باشم جانم را فدایش کنم» دودل بودم. اما پس از گذشت سی سال هنوز معتقدم که گزافه نمی‌گفتم و به‌راستی حاضر بودم، حتی با خوشحالی، که به‌خاطر یک دوست بمیرم.

کوشش ما این بود که مشکلاتمان را خودمان حل کنیم. هرگز به فکرمان نمی‌رسید که از پدر و مادرمان نظر بخواهیم. اطمینان داشتیم که آنان متعلق به دنیای دیگری هستند، مسائل ما را نمی‌فهمند و ما را جدی نمی‌گیرند. تقریبآ هیچ‌گاه دربارهٔ آنان حرف نمی‌زدیم. به نظرمان می‌رسید که به اندازهٔ کهکشان‌ها از ما دورند، بیش از اندازه سالخورده و بیش از حد در چارچوب آداب و مقررات گوناگون گرفتارند.

سال‌ها و روزهایی که برخی از آن‌ها پوچ‌تر از برگ‌های پوسیدهٔ درختی خشک بود.

در میان جوانان شانزده تا هجده ساله، اغلب معصومیت ساده‌لانه، پاکی جسم و صفای روح با نیازی پرشور به ازخودگذشتگی مطلق و بی‌چشمداشت در هم می‌آمیزد. این مرحله اغلب زودگذر است، اما بدان خاطر که مرحله‌ای شورانگیز و یگانه است، به صورتِ یکی از گرامی‌ترین تجربه‌های زندگی در خاطر می‌ماند.

چه سرفراز کسی کاو به صحنهٔ پیکار ز مرگ در ره حفظ وطن نپرهیزد چه پست، بی‌وطنی کز سر تن‌آسانی ز خاک پاک وطن بزدلانه بگریزد

مادرم فرصت کتاب‌خواندن نمی‌یافت، اما گاهی به اتاق من می‌آمد، با حسرت نگاهی به کتاب‌هایم می‌انداخت، یکی دو تایی از آن‌ها را از قفسه بیرون می‌کشید و گردوغبارشان را می‌تکاند و دوباره سر جایشان می‌گذاشت.

در زندگی «هیچ‌چیز» کم ندارم: یک آپارتمان مشرف به «سنترال پارک» در نیویورک، چند اتومبیل و یک خانهٔ ییلاقی دارم، در چند باشگاه یهودی عضوم و چیزهای دیگری از این قبیل. اما خودم می‌دانم که چه کم دارم. هرگز موفق نشدم کاری را که واقعآ دوست داشتم عملی کنم: نوشتن یک کتاب خوب یا سرودن شعری زیبا. در آغاز جرئت نمی‌کردم دست به کار بشوم و چیزی بنویسم، چون بی‌پول بودم. اما اکنون که پولدار شده‌ام، جرئت نمی‌کنم چیزی بنویسم، چون می‌ترسم نتوانم. از همین‌روست که در عمق وجودم، خودم را آدمی ناموفق می‌دانم.

مسئلهٔ اساسی‌ای که برایم مطرح شد دیگر این نبود که «زندگی چیست؟» بلکه این بود که چگونه باید این زندگی بی‌ارزش را، که البته از یک دیدگاه ارزشی بی‌همتا داشت، گذراند. چگونه باید از زندگی استفاده کرد؟ برای چه هدفی؟ در راه منافع شخصی، یا به نفع بشریت؟ چگونه می‌توان از این موقعیت نامساعد بهترین بهره را گرفت؟

پدرم از صهیونیسم نفرت داشت. حتی فکر وجود چنین مشربی به نظرش احمقانه می‌رسید. بازخواهی سرزمین فلسطین پس از دوهزار سال به نظرش همان‌قدر بی‌معنی می‌رسید که مثلا ایتالیایی‌ها خواستار پس‌گرفتن آلمان باشند، چرا که زمانی نیروهای روم باستان آن را اشغال کرده بودند. می‌گفت که تنها پیامد چنین ادعایی خونریزی دائمی است زیرا یهودیان باید با همهٔ جهان عرب درافتند. و از این گذشته، بیت‌المقدس چه ارتباطی به او داشت که اهل اشتوتگارت بود؟

در پندار کودکانهٔ خود به این دوراهی رسیدم: یا خدایی وجود ندارد، یا الوهیتی وجود دارد که اگر بر همه‌چیز قادر باشد سنگدل است و اگر قادر نباشد به کاری نمی‌آید. از همان‌جا باورم به ذات متعالی مهربان از بین رفت.

ما، همین‌جا می‌مانیم. اینجا وطن و خانهٔ ماست.

هانس شوارتس، قهرمان کتاب، می‌گوید: «زخمی که بر دل دارم هنوز تازه است، و هر بار که به یاد آلمان می‌افتم گویی بر آن نمک می‌پاشند.»

سیاست کار بزرگ‌ترها بود و ما مسائل خودمان را داشتیم. و حیاتی‌ترین مسئلهٔ ما این بود که یاد بگیریم چگونه بهترین استفاده را از زندگی بکنیم، بی‌آن‌که در پی کشف هدف زندگی باشیم ــ البته اگر واقعآ هدفی داشته باشد؛ بی‌آن‌که بخواهیم موقعیت بشر را در این کائنات بی‌کرانهٔ ترسناک درک کنیم. این‌ها مسائل واقعی بود و اهمیتی جاودانه داشت، و به نظر ما بسیار اساسی‌تر از مسئلهٔ وجود گذرا و مسخرهٔ آدم‌هایی چون هیتلر و موسولینی می‌رسید.

«هوهنفلس، کنراد، شرکت در توطئه علیه هیتلر، اعدام.»

به‌خوبی می‌دانستم که او می‌داند در درون من چه می‌گذرد، چون در غیر این صورت مسئلهٔ شب گذشته را که برای هردومان بیش‌ترین اهمیت را داشت مسکوت نمی‌گذاشت.

کوشش ما این بود که مشکلاتمان را خودمان حل کنیم. هرگز به فکرمان نمی‌رسید که از پدر و مادرمان نظر بخواهیم. اطمینان داشتیم که آنان متعلق به دنیای دیگری هستند، مسائل ما را نمی‌فهمند و ما را جدی نمی‌گیرند.

هرگز موفق نشدم کاری را که واقعآ دوست داشتم عملی کنم: نوشتن یک کتاب خوب یا سرودن شعری زیبا.

قبل از آشنایی با تو آدم تنهایی بودم و اگر تو طردم کنی از آن هم تنهاتر می‌شوم،

کنراد اذعان داشت که واقعه‌ای که اتفاق افتاده وحشتناک است و گفت که نمی‌تواند توجیهی برای آن پیدا کند. می‌گفت که بدون شک جوابی برای این مسئله وجود دارد، اما ما جوان‌تر و بی‌تجربه‌تر از آنیم که آن جواب را پیدا کنیم. می‌گفت که از میلیون‌ها سال پیش چنین فاجعه‌هایی اتفاق افتاده و مردمانی آگاه‌تر و خردمندتر از ما ــ کاهنان، اسقف‌ها، قدیسان ــ دربارهٔ آن‌ها بحث کرده و دلیل آن را پیدا کرده‌اند. و ما باید دانش متعالی آنان را بپذیریم و فروتنانه تسلیم شویم. من با سرسختی همهٔ گفته‌های او را رد کردم. گفتم که برای توجیهات یک مشت کلّاش پیر پشیزی ارزش قائل نیستم و مطلقآ هیچ‌چیز نمی‌تواند مرگ آن سه خواهر و برادر کوچک را توجیه و تفسیر کند. با سرگشتگی فریاد می‌زدم: «مگر نمی‌بینی دارند می‌سوزند؟ فریادهایشان را نمی‌شنوی؟ و به خودت اجازه می‌دهی که قضیه را توجیه کنی چون شهامت آن را نداری که از خدای خودت دل بکنی. خدایی که هیچ قدرتی نداشته باشد و دلش به رحم نیاید به چه درد من و تو می‌خورد؟ خدایی که بالای ابرها نشسته باشد و وجود مالاریا، وبا، قحطی و جنگ را تحمل کند؟»

در زندگی «هیچ‌چیز» کم ندارم: یک آپارتمان مشرف به «سنترال پارک» در نیویورک، چند اتومبیل و یک خانهٔ ییلاقی دارم، در چند باشگاه یهودی عضوم و چیزهای دیگری از این قبیل. اما خودم می‌دانم که چه کم دارم. هرگز موفق نشدم کاری را که واقعآ دوست داشتم عملی کنم: نوشتن یک کتاب خوب یا سرودن شعری زیبا. در آغاز جرئت نمی‌کردم دست به کار بشوم و چیزی بنویسم، چون بی‌پول بودم. اما اکنون که پولدار شده‌ام، جرئت نمی‌کنم چیزی بنویسم، چون می‌ترسم نتوانم. از همین‌روست که در عمق وجودم، خودم را آدمی ناموفق می‌دانم. البته نه این‌که این موضوع برایم خیلی اهمیت داشته باشد؛ چون درنهایت، همهٔ ما بدون استثنا در زندگی ناموفقیم، و همه‌مان چیزی بیش از «موجوداتی از یک زیرگونهٔ پست» نیستیم.

«مرگ اعتماد ما به زندگی را از بین می‌برد و به ما نشان می‌دهد که درنهایت در برابر فنایی که در انتظار ماست، همه‌چیز بیهوده است.»

نمی‌دانم کجا خواندم که «مرگ اعتماد ما به زندگی را از بین می‌برد و به ما نشان می‌دهد که درنهایت در برابر فنایی که در انتظار ماست، همه‌چیز بیهوده است.» آری، «بیهوده» تعبیر درستی است.

به گونه‌ای غریزی حس می‌کردم که تا چند دقیقهٔ دیگر نیش خنجری بر قلبم خواهد نشست؛ پس آیا بهتر نبود که خود را از برابر آن کنار بکشم؟ بهتر نبود که خود را تسلیم آن رنج و آزار نکنم؟ چرا باید خطر ازدست‌دادن تنهادوستم را پذیرا شوم؟ چرا به‌جای آن‌که شک را به کناری بزنم، در پی فرصتی برای تأیید آن باشم؟

«مرگ اعتماد ما به زندگی را از بین می‌برد و به ما نشان می‌دهد که درنهایت در برابر فنایی که در انتظار ماست، همه‌چیز بیهوده است.»

و او، که سرشار از افتخار بود، چگونه می‌توانست کمرویی، غرور و زودرنجی، و ترس از سرخوردگی مرا درک کند؟