بریده‌هایی از کتاب شرح منازل هفتگانه‌ی سیروسلوک (مقدمه: سلوک معنوی در پرتو نور قرآن و عترت)

اگر انسان قدم در راه نهد و به سوی لقای معبود خویش حرکت نماید، فضل و رحمت بی‌منتهای حق تعالی شامل حال او خواهد شد و نصرت و یاری خداوند منّان را در مسیر حرکت مشاهده خواهد کرد

خداوند متعال در این آیات شریفه می‌فرماید: یا رسول‌الله که عبای نبوّت به دوش تو آمده است، از این دستورالعمل کمک بگیر: اوّل: شب‌زنده‌داری؛ (قُمِ اللَّیلَ إِلاَّ قَلیلا) دوّم: نماز شب (تهجّد)؛ (إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیلِ هِی أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قیلا) سوّم: تمسّک به قرآن؛ (وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتیلاً). چهارم: اراده؛ (إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیلِ هِی أَشَدُّ وَطْئاً) پنجم: قاطعیت در گفتار؛ (وَ أَقْوَمُ قیلا) ششم: فعّالیت مدام؛ (إِنَّ لَک فِی النَّهارِ سَبْحاً طَویلاً) هفتم: ذکر مدام؛ (وَ اذْکرِ اسْمَ رَبِّک) هشتم و نهم: دعا و انقطاع الی الله؛ (وَ تَبَتَّلْ إِلَیهِ تَبْتیلاً) دهم: توکّل؛ (رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکیلاً) یازدهم: صبر؛ (فَاصْبِرْ عَلی ما یقُولُون) دوازدهم: سعهٔ صدر؛ (وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمیلا)

دخترم در وقت خواب یک ختم قرآن بخوان، یک حج و عمره به جا بیاور و مؤمنین و ملائکه و انبیاء را نیز از خود راضی کن. حضرت فاطمهٔ زهرا (س)به پدر گفتند: پدر جان فرمودهٔ خویش را تفسیر کنید. ایشان فرمودند: اگر در موقع خواب سه مرتبه سورهٔ توحید را بخوانی، یک ختم قرآن خوانده‌ای. ذکر شریف «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر»، ثواب یک حج و عمره را دارد. گفتن ذکر «اللهم اغفر للمومنین و المومنات و المسلمین و المسلمات الاحیاء منهم و الاموات»، رضایت مؤمنین و مؤمنات را در بر دارد و ذکر شریف «اللهم صل علی محمد و ال محمد و علی جمیع الانبیاء و المرسلین و الملائکة المقربین» با رضایت انبیاء و ملائکه همراه است.

امام هفتم حضرت موسی بن جعفر (ع)می‌فرمایند: «إِیاک وَ الْکسَلَ وَ الضَّجَرَ فَإِنَّهُمَا یمْنَعَانِک مِنْ حَظِّک مِنَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ» یعنی تنبلی، خمودگی و کسالت، مانع کسب خیر دنیا و آخرت می‌شود.

«سیر و سلوک» واژه‌ای مقدّس و نورانی است که در هر عصر و زمانی، طالبان معرفت و تشنگان معنویّت که محبّت خداوند را در دل خود و عشق او را در سر می‌پرورانده‌اند، به سوی خود جذب کرده است. گام برداشتن در راهی که آدمی را به معبود خویش وصل می‌کند و رسیدن به لقای الهی، خواستهٔ قلبی مؤمنان حقیقت طلب و گمشدهٔ بسیاری از انسان‌های تکامل خواه است. پیامبر اکرم (ص)می‌فرمایند: «لَیسَ لِلْمُؤْمِنِ رَاحَةٌ دُونَ لِقَاءِ اللَّه»

امام صادق (ع)می‌فرمایند: «مَنْ أَحَبَّ لِقَاءَ اللَّهِ أَحَبَّ اللَّهُ لِقَائَهُ» خداوند متعال بر اساس فضل و رحمت خود، هدایت سالک را بر عهده گرفته و با تدابیری حکیمانه، مانع سقوط و گمراهی وی می‌شود. مقصود حق تعالی از ارسال رسل و انزال کتب آسمانی، راهنمائی طالب حقیقت و یاری او جهت موفقیت در مسیر حرکت بوده است. آخرین راهنمای حرکت انسان، پیامبر خاتم (ص)می‌باشد که با کامل‌ترینِ ادیان و برترینِ کتاب‌های آسمانی به سوی بندگان فرو فرستاده شده است.

خضوع یعنی رعایت ادب ظاهری در نماز و خشوع یعنی ادب دل و همراهی دل در نماز.

امیرالمؤمنین (ع)در روایتی می‌فرمایند: شقی‌ترینِ افراد کسی است که دین خود را به دنیای دیگران بفروشد:

اگر نامهٔ پر محتوائی را به طفلی بدهند و بگویند در مقابل یک انسان بزرگ بخوان و آن بچه نامه را بخواند، کار خوبی است، امّا از محتوای نامه بهره‌ای نمی‌برد و صرفاً نزد آن بزرگ تقرّبی پیدا می‌کند و مستحقّ پاداش می‌گردد. خواندن دعا هم اگر فقط با زبان باشد برای سالک به همین صورت است.

سالک برای عروج به مقامات عالیهٔ عرفانی، محتاج تمسّک به دو بال «قرآن» و «ولایت» است.

راهکار دوّم برای تقویت اراده عمل به دستورالعمل سورهٔ مزّمّل است. باید دانست که همین دستورات بسیار در تقویت ارادهٔ انسان مؤثّر است. مخصوصاً بیداری در شب و راز و نیاز با خدای سبحان، اراده‌ای قوی برای انسان به ارمغان می‌آورد. آن چنان که می‌فرماید: (إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیلِ هِی أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قیلا)

(إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیلِ هِی أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قیلاً)؛ یعنی اگر ارادۀ قوی و تقویت اراده می‌خواهی تا در کار خود موفّق باشی، اگر می‌خواهی این راه پرمشقّت و سختی که در پیش داری، تو را از پا در نیاورد، نماز شب و تهجّد بهترین طریق تقویت اراده است. ثمره و نتیجهٔ نماز شب در آیه‌ای دیگر برای آن حضرت تشریح شده است. آنجا که می‌فرماید: (وَ مِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَک عَسی أَنْ یبْعَثَک رَبُّک مَقاماً مَحْمُودا) در این آیهٔ شریفه،‌ خداوند رسول اکرم (ص)را به تهجّد، قیام به عبادت در شب و انجام دادن نافله‌های خاصی امر می‌کند و می‌فرماید: «به واسطۀ نماز شب به تو مقام محمود یعنی موفّقیت در رسالت و شفاعت در آخرت عنایت می‌کنیم.»

یکی از دانشگاه‌های قلب آمریکا، مجله‌ای به نام مجلّهٔ قلب منتشر می‌کند. در یکی از شماره‌های آن مجلّه آمده است که لجّهٔ دانشگاه قلب اعلام کرده‌اند: اگر کسی قرآن را با ترتیل بخواند یعنی نه بلند بلند، نه آهسته آهسته، نه تند تند و با آهنگ خاص خودش بخواند، قرآن در مغز و اعصاب و در قلب او تأثیر به‌سزایی خواهد گذاشت. حتّی اگر کسانی که اضطراب قلب و اعصاب دارند، به زمزمهٔ قرآن گوش فرا دهند، رفع اضطراب و نگرانی از آنها می‌شود.

فرزندم، اگر دنیا می‌خواهی نماز شب، اگر آخرت می‌خواهی نماز شب، اگر هم دنیا و هم آخرت را می‌خواهی، نماز شب.

از اذکار پیامبر اکرم (ص)که بدان خیلی اهمیت می‌دادند و به‌ویژه در خلوت شب‌ها و حالات معنوی زمزمه می‌فرمودند، این دعا بود: «اللَّهُمَّ وَ لَا تَکلْنِی إِلَی نَفْسِی طَرْفَةَ عَینٍ أَبَدا»، یعنی ای پروردگار من! مرا یک لحظه به خود وامگذار.

(وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتیلا) یعنی قرآن را با آرامش و آهسته آهسته، تلاوت کن. مقصود از ترتیل آن است که آیات، شمرده شمرده تلاوت شود. گویا اینکه تلاوت کننده با خداوند سخن می‌گوید و گفت و شنود دارد.

طالب معرفت باید قبل از نماز صبح، نماز شب بخواند و پس از اقامهٔ نماز صبح (حتّی المقدور به جماعت)، دقایقی به تلاوت قرآن شریف بپردازد و در ابتدای روز، با قرآن کریم انس بگیرد. بعد از آن، یک توسّل روزانه به محضر مقدّس چهارده معصوم (ع)، داشته باشد. پیامبر اکرم (ص)و حضرت زهرا (س)را با زیارات مختصری که در کتاب مفاتیح الجنان آمده است، زیارت کند و زیارت جامعۀ کبیره را بخواند.

در میان تعقیبات نماز، تسبیحات حضرت زهرا (س)فضیلت بسیاری دارد. امام صادق (ع)می‌فرمایند: «تسبیح جدّه‌ام حضرت زهرا (س)بعد از نمازهای روزانه، نزد من از هزار رکعت نماز در هر روز برتر و محبوب‌تر است.»

در دورهٔ آخرالزّمان چون مردان قاطعیت دینی ندارند، توسط زن و بچّهٔ خود جهنّمی می‌شوند. زیرا آنها طالب تشریفات و تجمّلات دنیوی هستند و مرد مجبور است از راه گناه تأمین نماید.

نقل کرده‌اند پیامبراکرم (ص)کفن و دفن جوانی را خودشان انجام دادند، مادر آن جوان گفت دیگر برای فرزندم گریه نمی‌کنم، زیرا به دستان پیامبر (ص)در قبر آرمیده است. رو به قبر فرزندش گفت: خوشا به حالت، مرگ برای تو آسان باشد و رفت. پیامبر اکرم (ص)روی قبر را پوشاندند و بعد به اطرافیان خود فرمودند: قبر چنان فشاری به او داد که استخوان‌های سینه‌اش درهم شکسته شد. به عبارت دیگر زیر منگنهٔ الهی له شد. اطرافیان گفتند: یا رسول الله آدم خوبی بود!؟ ایشان فرمودند: بله آدم خوبی بود، بهشتی هم هست. امّا زیاد حرف بیهوده می‌زد.

امام صادق (ع)می‌فرمایند: «مَنْ أَحَبَّ لِقَاءَ اللَّهِ أَحَبَّ اللَّهُ لِقَائَهُ»

مقصود خداوند از بیان آیهٔ شریفهٔ (وَ الَّذینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُون )، بعد از آیهٔ شریفهٔ (الَّذینَ هُمْ فی صَلاتِهِمْ خاشِعُون)فهماندن ارتباط مستقیم «اعراض از لغو» و «خشوع در نماز» به بندگان است.

اگر پدر و مادر، صرفاً اهل خوش‌گذرانی و تماشای فیلم و سرگرمی‌های دیگر باشند و وقت خود را به بطالت بگذرانند، نباید از فرزندان خود انتظار مطالعه داشته باشند.

مقصود خداوند از بیان آیهٔ شریفهٔ (وَ الَّذینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُون )، بعد از آیهٔ شریفهٔ (الَّذینَ هُمْ فی صَلاتِهِمْ خاشِعُون)فهماندن ارتباط مستقیم «اعراض از لغو» و «خشوع در نماز» به بندگان است. به عبارت روشن‌تر، رستگار کسی است که در نمازش خاضع و خاشع باشد و از هرگونه لغو و بیهودگی، اعراض کند. اگر سالک بتواند از لغویّات رویگردان باشد، توفیق حضور قلب پیدا می‌کند.

در روایات داریم شب‌ها موقع خواب سورهٔ واقعه بخوانید، صبح‌ها سورهٔ یس بخوانید، اگر کسی دچار بیماری باشد و با اعتقاد و با حضور قلب، هفت مرتبه سورهٔ حمد را بخواند، بیماری او شفا می‌یابد. همچنین خواندن یک ختم قرآن همراه با تدبّر و معنی، باعث نجات از گرفتاری و ناراحتی می‌شود. خواندن آیاتی مانند: (شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ الْمَلائِکةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیم ) و یا مثلاً خواندن سورهٔ حمد با پنج آیهٔ اوّل سورهٔ بقره و یا خواندن «آیة الکرسی» و آیهٔ (آمن الرّسول (ص)و آیات اوّل سورۀ حدید و آخر سورهٔ حشر، بسیار مورد تأکید واقع شده است؛ زیرا برای رفع گرفتاری و به‌وجود آمدن نوعی نشاط حقیقی بسیار مفید است. به‌خواندن سوره‌های جمعه، الرّحمن، یس و چهار قل نیز بسیار سفارش شده است

سوّمین و مهم‌ترین راهکار تقویت اراده، اجتناب از گناه است. اگر انسان در مواقعی که زمینهٔ ارتکاب گناه دارد، از گناه اجتناب ورزد، به طور ناخودآگاه اراده‌ای قوی پیدا خواهد کرد. دوری گزیدن از معاصی به قدری از منظر قرآن کریم اهمیت دارد که در آن کتاب نورانی، اجتناب از گناه، از موجبات تکفیر سیئات شمرده شده است: (إِنْ تَجْتَنِبُوا کبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکفِّرْ عَنْکمْ سَیئاتِکمْ)

افرادی که قصد سیر و سلوک دارند، باید در مقابل گناه با قاطعیت برخورد کنند و بدانند که از مهارهای بزرگ شیطان درون و شیطان برون، رودربایستی است که بسیاری از مردم را دچار ذلت و بدبختی کرده و می‌کند.

یعنی تنبلی، خمودگی و کسالت، مانع کسب خیر دنیا و آخرت می‌شود. آدم بی‌روح، بی‌نشاط و افسرده، از دنیا و عقبی بهره‌ای نمی‌برد و از این جهت، تنبلی و بیکاری به سراغ وی می‌آید و مفاسد فراوانی او را احاطه خواهد کرد.

به عبارت روشن‌تر، وقتی دل سالک مهیای یاد خدای سبحان باشد، ذکر می‌گوید و ناخودآگاه، آن ذکر بر زبان جاری می شود. در این مرتبه از ذکر، آنچه بر لب جاری می‌شود، برخاسته از قلب سالک است و از اعتقاد درونی که او دارد، سرچشمه می‌گیرد. در این حالت، قلب انسان در برابر خداوند تعالی، خاشع می‌گردد. قرآن کریم می‌فرماید: (أَ لَمْ یأْنِ لِلَّذینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکرِ اللَّه وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَق) آیا کسانی را که ایمان آورده‌اند هنگام آن نرسیده است که دلهای ایشان از یاد خدا و آنچه از سخن راست - وحی الهی - فرو آمده نرم و ترسان شود؟

سالک باید بداند که بدون احیاء شبانه به جائی نمی‌رسد. لااقل باید یک ساعت قبل و بعد از اذان صبح بیدار باشد. معنا ندارد کسی قصد سیر و سلوک داشته باشد، ولی هنگام اذان صبح خواب باشد. کسی که هنگام طلوع فجر خواب باشد، مورد نفرین حیوانات است تا چه رسد به نفرین ملائکه. و از برکاتی که سحرگاهان نصیب اهل دل می‌شود، محروم می‌ماند.