بریده‌هایی از کتاب بازگشت از شوروی

تصویر استالین در همه‌جا هست. نامش بر سر همهٔ زبان‌هاست و حمد و ثنای او بدون هیچ استثنایی در تمام نطق‌ها و خطابه‌ها تکرار می‌شود. به‌خصوص در گرجستان که بودم، به هیچ خانه‌ای و به هیچ اتاقی__ گر چه ساده‌ترین و دخمه‌مانندترین اتاق‌ها__ وارد نشدم مگر اینکه تصویری از استالین بر دیوار آویخته‌بود؛ و مسلماً بر همان جایی که در ایام پیش تصویر حضرت مریم را می‌آویخته‌اند! من نمی‌دانم برای ستایش یا از روی عشق و علاقه یا از روی ترس! ولی به هر صورت و در همه‌جا تصویر استالین وجود دارد.

یک مثل معروف فارسی هست، که ندیده‌ام جز در متون انگلیسی نقل شده‌باشد و اینجا نیز آن را با انگلیسی نقل می‌کنم، می‌گوید: «زن برای ادای وظیفه؛ فرزند برای سرگرمی؛ و خربزه برای لذت.»

رأی توده‌های مردم در انتخابات__ چه علنی و چه مخفی__ چیز مسخره‌ای است؛ بیش از یک ظاهرسازی نیست. داوطلب‌شدن برای انتخابات نیز امری است که از بالا به پایین سرایت می‌کند و تصمیم آن را مقامات بالا می‌گیرند و ملت حق ندارد کسی را انتخاب کند مگر اینکه قبلاً از طرف همان مقامات برگزیده شده‌باشد.

من همیشه اعتراف کرده‌ام که میل به یکدنده‌ماندن و در افکار و عقاید خویش پابرجابودن، در غالب اوقات، خطر دورماندن از صمیمیت و صداقت را به همراه خواهدداشت.

دسته‌دسته آدم‌های قحطی‌زده را می‌توان دید که می‌خندند و شادند و همان‌طور که در بازگشت از شوروی نوشته‌ام خوشبختی خود را مدیون «اعتماد و نادانی و امیدواری» خود هستند.

این ملاقات بیننده را به این فکر وامی‌داشت که تمام جنایات را نه به حساب آدمی که مرتکب آن‌ها می‌شود بلکه به حساب جامعه‌ای باید گذاشت که آدمی را به ارتکاب جنایات وامی‌دارد.

آدمی همیشه ارزش آنچه را دارد فقط وقتی درک می‌کند که آن را ازدست‌داده‌باشد.

«عشق به قدرت با علاقه به فرمان‌روایان مستبد آمیخته‌است»__

«من می‌میرم در حالی که خدا را پرستش می‌کنم، دوستانم را دوست می‌دارم، نسبت به دشمنانم کینه‌ای ندارم و از زجردادن دیگران متنفّرم.»

اگر همهٔ موارد قیاس و سنجش، و ابزار آن را از آدم بگیرند و اگر گذشتهٔ حسرت‌آوری نیز برای او در کار نباشد، آدم ناچار از آنچه به او می‌دهند شادی هم خواهدکرد.