بریده‌هایی از کتاب هاگاکوره: کتاب سامورایی

اگر انسان بی‌هیچ تأخیری اشتباه خود را اصلاح کند، اشتباهش خیلی زود از یادها می‌رود. اما وقتی سعی کند اشتباه خود را بپوشاند، اشتباهش دردناک‌تر و ناپسندیده‌تر به‌نظر خواهد رسید.

وقتی که ناگهان با رگباری مواجه می‌شوی، سعی می‌کنی خیس نشوی و در امتداد جاده می‌دوی. اما حتا با عبور از زیر ایوان خانه‌ها هم باز خیس خواهی شد. اما اگر از پیش اندیشه‌ی خویش را آماده‌ی باران سازی، آن‌هنگام که باران بر تو می‌بارد سردرگم نیستی؛ اگرچه باز هم به همان اندازه خیس خواهی شد. این فهم در مورد هر چیزی در زندگی صدق می‌کند.

مردی که هیچ‌گاه اشتباهی مرتکب نشده باشد شایسته‌ی اعتماد نیست.

طریقت سامورایی استوار بر مرگ است. آن‌گاه که باید بین مرگ و زندگی یکی را انتخاب کنی بی‌درنگ مرگ را برگزین. دشوار نیست؛ مصمم باش و پیش رو.

شایسته است انسان به قصد شناخت کمبودها و نارسایی‌های خویش به کردار و گفتار اشخاص فاضل بنگرد. اما این اتفاق اغلب نمی‌افتد و بیشتر مواقع، اعتقادات خود را بیشتر تحسین می‌کنیم و بیشتر دوست داریم جروبحث کنیم.

«اساس حکمرانی بر کشور در زمان صلح، شفقت است، زیرا وقتی انسان به مردم به‌مثابه‌ی فرزندان خویش بنگرد، مردم نیز به او به چشم پدر خویش می‌نگرند.»

وقتی کسی فکر کند پیر نخواهد شد، او همان‌دم پیر شده است.

با بی‌ثباتی و سبکسری از طریقت راستین دور می‌شویم و خامی خود را نشان خواهیم داد. آن‌گاه از این نقطه ضربات سختی را متحمل خواهیم شد.

استاد ایتای گفت، «کنفوسیوس به مردی فرزانه بدل شد، زیراکه از پانزده‌سالگی اراده‌اش را بر آن استوار کرده بود تا فرزانه شود و نه به این‌خاطر که چند سالی کوشید و بعد فرزانه شد.» این درست شبیه آن اندرز بودیستی است که می‌گوید، «همان دم که انسان نیت خویش را بر رستگاری نهاد، به اشراق و روشندلی رسیده است.»

جوهره‌ی سخن گفتن در هیچ نگفتن است. اگر فکر می‌کنی می‌توانی کاری را بدون حرف زدن به انجام رسانی، پس آن را بدون حرف زدن انجام ده. اگر چیزی هست که بدون سخن گفتن به انجام نمی‌رسد، با کلماتی چند، و به‌شکلی معقول، سخن بگو. بی‌فکر و تأمل دهان باز کردن مایه‌ی شرم تو خواهد شد، و بسیار زمان‌ها مردم به چنین شخصی پشت خواهند کرد.

در زندگی گه‌گاه شرایطی پیش می‌آید که تو باید برای چیزی به دیگری اتکا کنی. اگر این کار دائم تکرار شود، به‌نوعی دریوزگی از آن فرد تبدیل می‌شود. و این گستاخی است.

در پایین‌ترین سطح، هر چه شخص تلاش می‌کند هیچ ثمری نمی‌برد و احساس می‌کند هم او و هم دیگران ناشی و خامدست هستند. در این مرحله او هیچ ارزشی ندارد. در مرحله‌ی بعد او هنوز بی‌فایده است اما از ناکارامدی خویش آگاه است و می‌تواند ناکارامدی دیگران را نیز ببیند. در سطحی بالاتر او مفتون توانایی‌های خویش است و از تحسین دیگران به دل شاد می‌شود و از ناتوانی دوستان و آشنایان خود اندوهگین می‌شود. این مرد ارزش دارد. در والاترین مرتبه، مرد چنان به‌نظر می‌رسد که گویی

مرد کم‌خرد از زمانه گله می‌کند. و این بنیان فاجعه است. فرد محتاط به‌هنگام سخن گفتن، در زمانه‌ی خوب کارامد و در زمانه‌ی بد از مکافات به دور خواهد بود.

شفقت همچون مادری است که سرنوشت انسان را شیر می‌دهد.

«اگر از منظر شفقت به دنیا بنگری، کسی نیست که از او بیزار باشی. آن‌که گناه کرده است بیشتر از همه شایان ترحم است.»

سامورایی باید در همه‌ی کارهای خویش مراقب باشد و از کوچک‌ترین لغزش‌ها نیز بپرهیزد. از همه مهم‌تر، اگر او در انتخاب کلمات خود مراقب نباشد ممکن است ناخواسته بگوید، «جرئتش را ندارم»، یا «در این‌صورت من احتمالاً فرار می‌کردم»، یا «چه ترسناک»، یا «چه دردناک.» این کلمات حتا به شوخی نیز نباید به زبان آیند، یا از سر هوس، یا حتا هنگامی که سامورایی در خواب حرف می‌زند. اگر مردی فهیم چنین کلماتی را بشنود، ژرفای وجود گوینده‌ی آن کلمات را خواهد دید. مرد باید که همواره خویشتن‌دار باشد.

گفته شد که «اکنون» همان «لحظه‌‌‌‌‌ی موعود» است و «لحظه‌ی موعود» همان «اکنون» است. انسان فرصت را از دست خواهد داد اگر فکر کند این‌ها دو چیزند.

این جهان را رؤیایی بیش ندانستن دیدگاه خوبی است. وقتی شما چیزی نظیر کابوس می‌بینید، بیدار می‌شوید و به خود می‌گویید تنها یک رؤیا بود. گفته‌اند جهانی که در آن زندگی می‌کنیم هیچ فرقی با رؤیا ندارد.

ژرفای وجود هر انسان را حتا در گفت‌وگوهای پیش‌پاافتاده نیز می‌توان دید.

درست انتقام گرفتن ساده است: پیش رفتن، جنگیدن تا آن زمان که به زخم شمشیر از پای درافتی. هیچ شرمی در این نیست. اگر فکر کنید که باید کار خود را تمام کنید زمان را از کف می‌دهید. با فکر کردن به این‌که مردان دشمن چند نفر است، زمان از کف می‌رود؛ و در انتها نیز دلسرد خواهی شد؛ و فراموش خواهی کرد که بر تو چه گذشته است.

اگر انسان لحظه‌ی حال را با تمام وجود دریابد، دیگر چیزی وجود ندارد که نگران آن باشد. در همه‌حال با تصمیمی که در لحظه‌ی حال می‌گیری زندگی کن. هر کس لحظه‌ی حال را از کف دهد، چنان به جست‌وجوی آن خواهد گشت که گویی لحظه‌ی حال در جای دیگری است.

افراد حسابگر فرومایه‌اند. چراکه سنجش مادی مسائل و حسابگری با سود و زیان سروکار دارد، و فکر سود و زیان هیچ‌گاه تمامی ندارد. حسابگر مرگ را زیان و زندگی را سود می‌شمارد. از این‌رو، چنین انسانی دوست ندارد بمیرد و چنین است که فرومایه می‌شود.

آمده است که شونگاکوی راهب زمانی گفت، «انسان تنها با امتناع از عقب‌نشینی از یک چیز، توان دو مرد را می‌یابد.» نکته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی جالبی است. کاری که در زمان و مکان مناسب خود انجام نشود در تمام زندگی ناتمام خواهد ماند. وقتی نمی‌توان مسائل را تنها با قدرت یک مرد به انجام رساند، انسان می‌تواند با توان دو مرد آن را به نتیجه رساند. آن زمان که به اراده‌‌‌‌ی تو نیاز است، اگر بخواهی بعدها با فکر کردن در مورد آن مشکل را حل کنی، همه‌ی عمر خویش را در غفلت به‌سر خواهی برد.

اگر همگان در آشتی با مشیت الهی باشند و همه‌ی امور را به او واگذارند، قلبی آرام خواهند داشت.

در این جهان عدم قطعیت، انسان حتا از لحظه‌ی حال خویش آگاه نیست. آیا شایسته است در حالی از این دنیا رویم که مردم ما را نامهربان شمارند؟

هیچ روزی نیست که در گفتار و یا کردار خویش خبطی نکرده باشم. زیستن بدون اشتباه واقعاً غیرممکن است.

وقتی که در این جهان همه‌چیز فریبی بیش نیست تنها مرگ صداقت دارد.

گفته‌اند که سامورایی باید از باده‌گساری، خودخواهی و ولخرجی اجتناب ورزد. وقتی زندگی به کام تو نیست دلیلی برای نگرانی در مورد این سه ضعف وجود ندارد، چراکه به چشم نمی‌آید، اما وقتی کار جهان به کام توست، این سه خصلت، خطرناک می‌شوند. به وضع بشر نگاه کن. برازنده‌ی سامورایی نیست که وقتی کار جهان بر وفق مراد اوست مغرور شود و از حد بگذرد. از این‌رو، بهتر آن است که انسان در جوانی کمی رنج کشد، زیرا اگر شخص تلخی زندگی را به تجربه درنیابد، شخصیتش قوام نخواهد یافت. کسی که در زمان تیره‌روزی خسته و نومید شود، هیچ ارزشی ندارد.

خِرد چیزی نیست جز در میان گذاشتن امور با دیگران. حکمت بی‌پایان از همین نشئت می‌گیرد. انسانیت حاصل کار کردن برای دیگران و رنج بردن برای آنان و ارجح دانستن آنان است. شجاعت یعنی دندان‌های خویش را به‌هم فشردن و به پیش رفتن. با دندان‌های به‌هم‌فشرده به پیش رو؛ این است شجاعت. و توجهی به شرایط نکن. نیازی به دانستن هر چیزی که فراتر از این سه باشد نیست. آن‌چه گفتیم در درون سامورایی می‌گذرد. اما بعضی خصلت‌های بیرونی نیز هستند که اهمیت دارند و آن‌ها عبارت‌اند از سیما و جلوه‌ی سامورایی، شیوه‌ی سخن گفتن او و خوشنویسی. چون هر سه این‌ها جزء مسائل روزمره هستند، با تمرین مداوم بهبود می‌یابند. در حقیقت سامورایی باید دریابد این سه نیرویی خاموش دارند. وقتی به‌خوبی به این سه جنبه رسیدگی کرد، آن‌گاه باید به شناخت تاریخ و سنن خاندان‌مان بپردازد.

آثار قدما در افق دید ما بازتفسیر شده و از این‌رو معنایی جدید می‌یابند.