بریده‌هایی از کتاب راه های ابریشم

. ثروت اسارت می‌آورد.

در تابستان ۱۹۵۳/ ۱۳۳۲ سیل ارز آمریکایی که به تهران سرازیر شد به حدی بود که ارزش دلار نسبت به ریال در حدود چهل درصد سقوط کرد. مقداری از پول‌ها به جماعت‌هایی پرداخت شد که دو مأمور محلی سازمان سیا آنها را سازمان دادند و در خیابان‌های پایتخت به راه انداختند. دیگر از دریافت‌کنندگان پول‌ها روحانیانی از جمله آیت‌الله کاشانی بودند که با توطئه‌گرها اشتراک منافع داشتند.

شاه هم با طرح‌های جاه‌طلبانه‌اش به وخامت وضعش دامن می‌زد. مبالغ هنگفتی در ارتش سرمایه‌گذاری کرد و بودجهٔ ارتش ایران از ۲۹۳ میلیون دلار در ۱۹۶۳ به ۷/۳ میلیارد دلار در کمتر از پانزده سال بعد افزایش یافت. نیروی هوایی و نیروی زمینی ایران از بزرگ‌ترین نیروهای نظامی در جهان شد. (۶۲) مقداری از پول این افزایش سرسام‌آور از محل کمک‌های نظامی و وام‌های کم‌بهرهٔ آمریکایی‌ها تأمین می‌شد (که خود آنها هم سود می‌بردند زیرا بسیاری از جنگ‌افزارها از صنایع نظامی آنها خریداری می‌شد).

«اگر می‌خواهیم فقط رهگذر آسیا نباشیم بلکه خداوندگار آسیا شویم، باید با مردم مهربانی کنیم؛ وفاداری آنهاست که امپراتوری ما را ثبات و دوام می‌بخشد.»

اما تبدیل شدن روم به یک امپراتوری چندان ارتباطی با اروپا و تصرف اروپا نداشت، قاره‌ای که فاقد منابع و شهرهای وسوسه‌انگیز از نظر جمعیت مصرف‌کننده و مالیات‌دهنده بود. آنچه امپراتوری روم را به عصر جدیدی پرتاب کرد سمت‌گیری آن به شرق مدیترانه و ورای آن بود. روم هنگامی عظمت و افتخار به دست آورد که مصر را گرفت و سپس سکان را به سمت شرق، آسیا، گرداند.

پژوهش‌های تازه جای تردید باقی نمی‌گذارد که تسخیر ایران سال‌ها زودتر از آن که پیش‌تر گمان می‌رفت روی داده است ــ بین سال‌های ۶۲۸ و ۶۳۲ که جامعهٔ ساسانی از درون در حال فروپاشی بود، نه پس از آن که فروپاشیده بود.

ابریشم علاوه بر این که محصولی تجملی بود، حکم یک ارز بین‌المللی را هم پیدا کرده بود.

هرچه ایران بزرگ‌تر می‌شد، ارزش‌ها و باورهایی را که سنت‌های ضروری برای توفیق سیاسی و نظامی جلوه می‌دادند با سختگیری بیشتری تحمیل می‌کردند. کسانی که توضیحات متفاوت یا ارزش‌های متعارضی ارائه می‌دادند دستگیر می‌شدند و در موارد بسیاری به قتل می‌رسیدند.

مسیحیت در اوایل از هر جهت آسیایی بود: کانون جغرافیایی آن بیت‌المقدس بود با مکان‌های دیگری که به ولادت و حیات و ممات پیامبر مربوط می‌شدند؛ زبان نخستین آن آرامی بود از زبان‌های خانوادهٔ سامی که بومی خاور نزدیک بودند؛ بستر مذهبی و زمینهٔ معنوی آن یهودیت بود که نزد بنی‌اسرائیل و در دوران تبعید ایشان در مصر و بابل شکل گرفت؛ و قصه‌های آن در بیابان‌ها و سیلاب‌ها و قحطی‌ها و خشک‌سالی‌هایی رخ می‌دهند که در اروپا سابقه نداشتند.

سرکوب جهان‌شناسی‌های دیگر با افزایش تعصب زرتشتی همراه بود که یک ویژگی نوزایی ایرانی شد. دین رسمی پدید آمد و ارزش‌های زرتشتی با ارزش‌های ایرانی مترادف شد و آنچه را که «یک ستون خیمهٔ شاهنشاهی ساسانی» نامیده‌اند شکل داد.

امپراتور کنستانتین برای ختم غائله در کلیسای مسیحی غرب در سال ۳۲۵ شورایی در نیکایا/نیقیه تشکیل داده و اسقف‌های سراسر امپراتوری را بدان فراخوانده بود. باید دربارهٔ نظریات مختلف تصمیم‌گیری می‌کردند و از جمله تکلیف تفسیرهای مختلف از رابطهٔ خدای پدر (اَب) با خدای پسر (ابن) را که مایهٔ بیشترین اصطکاک بود روشن می‌کردند. شورا با توافق در مورد ساختاری برای کلیسا و حل مسئلهٔ محاسبهٔ تاریخ عید پاک و با تدوین اعتقادنامه‌ای که تا امروز اعتبارش را حفظ کرده است و «اعتقادنامهٔ نیقیه» نام گرفت کار بزرگی انجام داد. کنستانتین مصمم بود تفرقه در کلیسا را پایان دهد و اهمیت وحدت را نشان دهد.

یوحنای زرین‌دهان سراسقف کنستانتینوپل در آغاز سدهٔ چهارم می‌گفت آیین‌های کلیسا باید هیجان‌انگیزتر شود تا بتواند با شکل نمایشی آیین‌های کنیسه رقابت کند. در کنیسه‌ها برای سرگرمی نمازگزاران، طبل و بربط و چنگ و آلات دیگر می‌زدند. آنگاه در کلیسا نیز برای افزایش جذابیت آیین‌ها از بازیگر و رقصنده استفاده شد.

کمتر کسی بهتر از بوداییان به اهمیت تبلیغ با نمایش اشیایی که عقاید دینی را تحکیم می‌کردند آگاه بود. زائر چینی دیگری که در جست‌وجوی متون سانسکریت برای مطالعه به آسیای میانه رفته بود، با شگفتی متوجه یادگارهای مقدسی شد که مورد احترام مردم بلخ بودند. از جملهٔ آنها دندان بودا بود، و لگنی که او برای شست‌وشو به کار می‌برد، و جارویی که استفاده می‌کرد و از ساقهٔ گندم بود و با جواهراتی تزئین‌اش کرده بودند.

مدارا یک اصل ثابت در جامعه‌ای بود که اعتماد به نفس داشت و از هویت خود مطمئن بود.

اگرچه اکنون کسانی مانند گالیلئو گالیلئی، آیزاک نیوتون، و لئونارد اُیلر دانشمندان نام‌آشنایی برای نسل‌هایی از دانش‌آموزان‌اند، نباید از یاد برد که پاره‌ای از مهم‌ترین دستاوردهای ایشان محاسبهٔ مسیر پرتابه‌ها و فهم علل انحراف آنها برای افزایش دقت توپ‌ها بود. (۶۹) این دانشمندان نامدار در ساخت جنگ‌افزارهای قوی‌تر و مطمئن‌تر نقش داشتند. پیشرفت‌های فناوری نظامی با عصر روشنگری همبستر بود.

پرخاشگری در جوامع دیگر نیز وجود داشت. نمونه‌های فراوان در قاره‌های دیگر نیز نشان می‌داد که کشورگشایی همواره با مرگ و ویرانی در مقیاس وسیع همراه بود. اما دوره‌های الحاق‌طلبی انفجاری در آسیا و شمال آفریقا، چنان که در نخستین دهه‌های گسترش اسلام یا در دوران فتوحات مغولان رخ داد، دوره‌های طولانی صلح و ثبات و رفاه در پی داشت. در اروپا بسامد و ضرباهنگ جنگ‌ها با نقاط دیگر جهان متفاوت بود: هنوز جنگی ادامه داشت که جنگ دیگری آغاز می‌شد.

پیام محمد (ص) پیام آشتی بود. قرآن در بیش از یک جا یادآوری می‌کرد که هر یهودی یا مسیحی که «نیکوکاری پیشه کند ... نباید بیمناک یا اندوهگین باشد.»(۱۸) کسانی که خدای یکتا را می‌پرستیدند آبرومند و گرامی داشته می‌شدند.

پس تصادفی نبود که قرآن بیش از شصت بار از واژهٔ «امت» استفاده می‌کرد که برچسبی قومی نبود و همهٔ جامعهٔ مؤمنان را در بر می‌گرفت. بارها گفته می‌شد که بشر زمانی یک امت واحد بود و افسوس که اختلافات بین‌شان تفرقه انداخت. (۲۷) معنای تلویحی آن این بود که ارادهٔ خداوند بر رفع اختلافات است. در قرآن و حدیث که مجموعهٔ بیانات و نقل اعمال پیامبر (ص) است، پیوسته بر مشترکات ادیان توحیدی تأکید می‌شود و تفاوت‌های آنها ناچیز وانمود می‌شود. تأکید بر احترام و بردباری در رفتار با یهودیان و مسیحیان محرز است.

بریتانیا و فرانسه هر دو ادعا می‌کردند که اهداف شرافتمندانه دارند و ــ به گزارش روزنامهٔ تایمز ــ تلاش می‌کنند که «مردمان تحت ستم خونبار ترکان» را آزاد کنند. (۵۶) ادوارد هاوس، مشاور سیاست خارجی ویلسون رئیس‌جمهور آمریکا، هنگامی که شرح توافق محرمانه را از زبان وزیر خارجهٔ بریتانیا شنید، نوشت «بدتر از این نمی‌شد»؛ فرانسوی‌ها و انگلیسی‌ها در خاور میانه «برای آینده بذر جنگ می‌پاشند.»(۵۷) درست می‌گفت.

از آن جا که بریتانیا در محل نیرو داشت از دیگران جلوتر بود و می‌توانست منطقه را مطابق نیازهایش شکل بدهد. در میان‌رودان با تأسیس کشور جدیدی به نام عراق به مقصود رسید. عراق ملغمه‌ای شد از سه ایالت پیشین عثمانی که از نظر تاریخ و مذهب و جغرافیا بسیار با هم تفاوت می‌کردند: بصره در جنوب رو به هندوستان و خلیج فارس داشت؛ بغداد دارای پیوند نزدیکی با ایران بود؛ و موصل ارتباطی طبیعی با ترکیه و سوریه داشت. (۲۱) این ملغمه تنها طرفی را که راضی می‌کرد لندن بود.

سال ۱۹۲۲ سر پرسی لورن، وزیر مختار بریتانیا در تهران، رضا خان را مردی «تنومند، ستبرسینه، قوی‌بنیه، و بالابلندتر از حد متوسط» توصیف کرد. نوشت او حاشیه نمی‌رود «و با تعارفات دهان‌پرکن و بی‌خاصیت، که خوی ایرانیان شده است، وقت انسان را نمی‌گیرد.» لورن تأکید کرد که هرچند پیداست او «مدرسه نرفته و بی‌سواد است، در صحبت با او به نظرم آمد که مغزش خالی نمانده ولی بیکار مانده.»

از آن جا که بریتانیا در محل نیرو داشت از دیگران جلوتر بود و می‌توانست منطقه را مطابق نیازهایش شکل بدهد. در میان‌رودان با تأسیس کشور جدیدی به نام عراق به مقصود رسید. عراق ملغمه‌ای شد از سه ایالت پیشین عثمانی که از نظر تاریخ و مذهب و جغرافیا بسیار با هم تفاوت می‌کردند: بصره در جنوب رو به هندوستان و خلیج فارس داشت؛ بغداد دارای پیوند نزدیکی با ایران بود؛ و موصل ارتباطی طبیعی با ترکیه و سوریه داشت. (۲۱) این ملغمه تنها طرفی را که راضی می‌کرد لندن بود.

بسیاری کسان در ایران و عراق شیفتهٔ تحرک و لفاظی هیتلر شده بودند. یک همسویی طبیعی در یهودستیزی بین نازی‌ها و برخی علمای مسلمان پدید آمده بود. مفتی اعظم بیت‌المقدس، محمد حسینی، از ظهور مردی که وی را «حاج محمد هیتلر» نامید استقبال کرده بود. یهودستیزی پیشوای آلمان‌ها آب به آسیاب مردی می‌ریخت که از کشتار قوم یهود، قومی که «اراذل و اوباش» می‌خواندشان، خوش‌حال می‌شد.

در پایان سال ۱۹۵۲ خود انگلیسی‌ها نیز باور نداشتند تحریمشان نتیجه دهد. از این رو دست به دامان «آژانس اطلاعات مرکزی» آمریکا [سازمان سیا] شدند که تازه تأسیس شده بود و خواستار حمایت آمریکایی‌ها از نقشهٔ «اقدام سیاسی مشترک برای ساقط کردن نخست‌وزیر مصدق» ــ یعنی کودتا علیه او ــ شدند. این آخرین بار نبود که تغییر حکومت در این نقطه از جهان تنها راه حل مسئله به نظر می‌رسید.

در این بین با این که بهای نفت از ۱۹۵۴ تا ۱۹۶۰ بیش از هفت برابر شده بود، چندان ثمری در جامعه به چشم نمی‌خورد. بستگان شاه و گروهی که در افواه به «هزار فامیل» مشهور بودند واردات را در چنگ خود داشتند و سودهای کلان از آن می‌بردند. وام‌های کم‌بهره‌ای که واشینگتون به ایران می‌داد تنها به جیب کسان معدودی می‌رفت و سهمی از آنها به تهی‌دستان نمی‌رسید.

همچون در اروپای تشنهٔ ابریشم و ادویه و نفایس شرق در اوایل سده‌های میانه، اکنون در غرب پرسش این بود که آیا راه‌های دیگری برای پرداخت بهای نیازمندی‌های گران‌بها وجود نداشت. هزار سال پیش‌تر برای تأمین پول خریدهای دیگر، کشتی کشتی بَرده به کشورهای اسلامی برده بودند. حالا برای تأمین پول خرید طلای سیاه، یک راه نابکارانهٔ دیگر نیز وجود داشت: فروش تجهیزات نظامی و فناوری هسته‌ای.

از جنگ و خشونت و خون‌ریزی، مادامی که عادلانه به شمار می‌رفت، تجلیل می‌شد. شاید یکی از علل آن که دین اهمیت یافت همین بود: برای جنگ توجیهی بهتر از این وجود نداشت که در دفاع از خداوند است.

مقام ارشدی در این مذاکرات گفته بود «دست روس‌ها به خون سربازان ایرانی آلوده است.»

آمریکا از اسرائیل خواسته بود مهمات و تجهیزات را به ایران بفرستد و بعد مابه‌ازای آنها را از واشینگتون بگیرد.

در ایران که در جنوب دریای خزر است، رئیس‌جمهور اسبق می‌گوید هولوکاست دروغ است و «قدرت‌ها و مستبدان غربی» ویروس اچ‌آی‌وی را ساخته‌اند «تا بتوانند داروها و تجهیزات پزشکی‌شان را به کشورهای فقیر بفروشند.»