خلیل الله خلیلی

خلیل الله خلیلی (Khalilullah Khalili) یکی از بزرگ‌ترین شاعران معاصر افغان و همچنین فارسی‌زبان بود. وی جایگاه بلندی در ادبیات افغانستان داشت. او فعالیت‌های ضد کمونیستی داشته و به‌عنوان طلایه‌دار شعر مقاومتی در برابر جماهیر شوروی شناخته می‌شد. او در اشعارش توجه ویژه‌ای به سید جمال‌الدین اسدآبادی و محمد اقبال لاهوری نشان داده است. «راه نیستان» و «فیض قدس» از آثار برجسته‌ی خلیلی به شمار می‌آیند.

بیوگرافی خلیل الله خلیلی

خلیلی متولد سال ۱۲۸۶ در شهرآرای کابل بود. پدرش «محمدحسین» نام داشت که از افراد سیاسی و نظامی به شمار می‌آمد. او تا پنجم ابتدایی در کابل تحصیل کرد. پس از آن با اتفاقی تلخ و شوکه‌کننده مواجه شد: پدرش به فرمان امان‌الله خان کشته و اموالشان مصادره شد. به همین علت، خلیل‌ الله خلیلی در سن دوازده‌سالگی طعم تبعید را چشید. بعدها به صورت خودخوان و با یاری اساتید، تحصیلاتش را ادامه داد. سپس برای کسب درآمد چند سالی را در مکتب‌خانه به تدریس پرداخت.

ورود به سیاست

در سال‌های بعد، خلیلی به سیاست روی آورد و در سمت منشی، در اداره‌ی مالیه مشغول به خدمت شد. پس از آن سمت‌هایی بالاتر از جمله منصب مستوفی شهر مزار شریف را نیز به دست آورد. در زمان پادشاهان گوناگون افغانستان، مدتی به زندان افتاد اما در زمان محمد ظاهرشاه از او تجلیل شد. ناگفته نماند که در دوران کودکیِ محمد ظاهر، خلیلی به او درس ادبیات فارسی می‌داد و این موضوع موجب دوستی میان آن‌ها شده بود. اعتراضات سیاسی خلیلی در سال‌های بعد، زندگی‌اش را دچار فرازونشیب‌هایی از جمله تبعید یا تقدیر کرد.

سفر به ایران و مهاجرت

خلیلی سفرهایی به خارج از کشور افغانستان داشته که شاید بر روند تفکر او بی‌تأثیر نبوده‌اند. او دو بار به ایران سفر کرد. در زمانی که شیراز یا به قول خودش «کعبه‌ی شعر و عشق» توسط عراق بمباران شده بود، آشکارا گریه می‌کرد و حتی شعری هم در این‌ مورد سرود.

پس از اشغال رسمی افغانستان در سال ۱۳۵۸ توسط دولت شوروی، خلیلی مدتی در نیوجرسی آمریکا بود و سپس به پاکستان رفت و برای آزادی وطنش به مبارزه پرداخت. او تا زمان مرگش در همین کشور ماند. او صرف‌نظر از فعالیت‌های سیاسی‌اش به شهرهای مختلف جهان از جمله آنکارا، قونیه و لنین‌گراد نیز با هدف شرکت در همایش‌های مرتبط با زبان و ادب فارسی سفر می‌کرد.

خلیلی در وادی ادبیات

خلیلی به واسطه‌ی مطالعاتش و همین‌طور به‌سبب تأثیرپذیری از استادانش به حوزه‌ی ادبیات علاقه‌مند شد و شعرسرایی را آغاز کرد. او در شعرش به مسائل ملی، فراملی، مشکلات مسلمانان به‌ویژه کشور فلسطین می‌پرداخت. او ریشه‌ی ضعف مسلمانان را عدم خودباوری و عدم اتحاد می‌دانست. نخستین شعر او پیش از سال ۱۳۳۴ خورشیدی و در قالب کلاسیک سروده شده است. خلیلی چندان علاقه‌ای به شعر نو نداشت و بیشتر به شعر‌های کلاسیک و کهن روی خوش نشان می‌داد.

ویژگی‌های اشعار خلیلی و مضامین آن‌ها

استاد فروزانفر درباره‌ی ویژگی شعرهای خلیلی به این نکته‌ها اشاره کرده‌اند: او در شعر، روش گذشتگان را در به‌کارگیری الفاظ و زیباشناسی دارد اما بدعت‌هایی در فکر و آفرینش معنا به کار می‌برد. شعر او هم از لحاظ صوری و هم از لحاظ محتوا قابل‌توجه است. محتوای شعرهایش درباره ‌یبیداری اسلامی، مفاهیم سیاسی و اجتماعی است. او مسلمانان را به دوری از تفرقه و مبارزه با استعمار و همچنین ملی‌گرایی دینی و توجه به فلسطین جهت می‌دهد.

رضا چهرقانی و اسماعیل شفق در مقاله‌ی خود به اشعار خلیلی پرداخته‌اند و آن‌ها را به چهار بخش تقسیم کرده‌اند که عبارتند از: «انترناسیونالیسم اسلامی»، «بازگشت به خویشتن و اعتماد به خود»، «دعوت به اتحاد و مبارزه با تفرقه» و «انتقاد از قدرت‌طلبان و سیاست‌پیشگان».

آن بخش از شعرهای خلیلی که با مضامین بیداری اسلامی مرتبط‌اند، برگرفته از اندیشه‌های اقبال لاهوری هستند. بخش دیگری از اشعارش مربوط به افغانستان و نشان‌دهنده‌ی مبارزه‌ی با کمونیسم شوروی و همچنین دربردارنده‌ی مضمون پایداری‌اند.

خلیلی به‌عنوان پدر شعر مقاومت

به این خاطر که بخش عمده‌ای از فعالیت‌های خلیل الله خلیلی در جهت مبارزه با کمونیسم جماهیر شوروی بوده است، او را پدر شعر مقاومت افغانستان می‌دانند. در این باره لازم به ذکر است که هرچند وی با آمدن کمونیست‌ها به نیوجرسی آمریکا مهاجرت کرد، اما برای این‌که بتواند نظارت بیشتری بر اوضاع افغانستان داشته باشد، به کشور پاکستان مهاجرت نمود و پس از آن، تمام توان ادبی خود را برای مبارزه با کمونیسم شوروی به کار بست.

چرا باید کتاب‌های خلیلی را بخوانیم؟

اهمیت مطالعه‌ی آثار خلیلی و آشنایی با آن‌ها به‌سبب دلایلی است که در ادامه برشمرده‌ایم:

آشنایی با شخصیتی چندوجهی: خلیلی شاعر، سیاستمدار و ادیب بود. این ابعاد مختلف او باعث شده با خواندن آثارش درکی عمیق‌تر از تحولات کشور همسایه، یعنی افغانستان کسب کنیم.

اثرگذاری او بر تاریخ معاصر: کتاب‌های خلیلی بر شاعران و نویسندگان دیگر تأثیرات قابل‌توجهی داشته است.

آشنایی با تاریخ کشور افغانستان: شناخت آثار و مطالعه‌ی کتاب‌های خلیلی درک بهتری از تاریخ پرفرازونشیب‌ کشور افغانستان به ما می‌دهد.

شناخت فرهنگ و سبک شعر فارسی در دیگر کشورها: شعرهای خلیلی با ویژگی‌های شعر سنتی و مضامین مدرن، نوع جدیدی از شعر فارسی را نشان می‌دهد.

الهام بخش بودن: شعرهای خلیلی می‌تواند منبع و سرچشمه‌ای برای الگوگیری دیگر شاعران، متفکران و علاقه‌مندان آثارش باشد.

آشنایی با تجربه‌ی تبعید و مهاجرت از وطن: خلیلی مدت زیادی را در تبعید یا مهاجرت سپری نمود. مطالعه‌ی آثار او موجب می‌شود تا با این بخش از تجربیاتش بیشتر آشنا شویم.

مرگ خلیلی

خلیل الله خلیلی سرانجام در سال ۱۳۶۶ در شهر اسلام‌آباد پاکستان درگذشت و پیکرش در گورستان آوارگان افغان به خاک سپرده شد، اما بعدها پیکر او از این گورستان به دانشگاه کابل منتقل شده و مجدداً به خاک سپرده شد.

مروری بر آثار خلیل الله خلیلی

آثار منظوم و غیرمنظوم خلیلی که به حوزه‌های عرفان، ادب و تاریخ تعلق دارند، به زبان‌های فارسی و عربی نوشته و سروده شده‌اند. از مهمترین آثار خلیلی می‌توان به کتاب‌های سه‌جلدی «آثار هرات»، «زرین عقاب»، «فیض قدس» و... اشاره نمود. در این بخش، برخی از آثار خلیلی و درون‌مایه‌ی آن‌ها را با هم مرور می‌کنیم.

کتاب راه نیستان

کتاب «راه نیستان» (۱۳۹۸) مجموعه‌ای از شعرهای خلیل الله خلیلی است که به کوشش قنبرعلی تابش گردآوری و منتشر شده است. این کتاب با شرح زندگی‌نامه و سبک شاعری خلیلی آغاز می‌شود و در بخش‌های بعد، شعرهای کلاسیک این شاعر را در قالب‌های گوناگون به مخاطبان ارائه می‌کند.

کتاب فیض قدس

خلیلی در کتاب «فیض قدس» (۱۳۸۳) شرح کاملی از زندگی‌ بیدل دهلوی و آثار او ارائه داده است. در این اثر که حدود نیم قرن پیش چاپ شده است، با زندگی‌نامه‌ی این شاعر پارسی‌گوی و احوال او آشنا می‌شویم.

کتاب برگزیده اشعار خلیل الله خلیلی

بهروز ثروتی با گردآوری برترین شعرهای خلیلی، کتاب «برگزیده اشعار خلیل الله خلیلی» (۱۳۸۸) را منتشر کرده است. مطالعه‌ی شعرهای این کتاب ما را با سبک شاعری و بینش این شاعر افغان بیشتر آشنا می‌کند.