بریده‌هایی از کتاب لطفاً از من خوشتان بیاید!

حضرت علی (ع) می‌فرماید مؤمن واقعی هیچ کار نیکی را از روی خودنمایی انجام نمی‌دهد و از روی شرم و خجالت هم آن را رها نمی‌کند. لا یَعمَل شَیئاً مِنَ الخَیرِ ریاءً وَ لایَترُکهُ حَیاءً (کافی، ج ۲، ص ۲۳۱)

ما هم تمرین کنیم و کار خوبی را مخفیانه انجام دهیم. حتی‌المقدور مداوم. اما واقعاً تلاش کنیم کسی مطلع نشود. موقع انجام هم بگوییم خدایا! این کار را برای کسی انجام نمی‌دهم. نه برای دیگران و نه حتی برای خودم. یعنی خدایا از تو توقع پاداش هم ندارم. یک کار عاشقانه. فقط برای این‌که تو دوست داری این کار را انجام می‌دهم. تمرین خوبی است.

ملا محسن فیض کاشانی پس از اشاره به برخی از درجات مخفی ریا حدیثی را از امیرالمؤمنین (ع) نقل می‌کند که خداوند در قیامت به قاریان می‌گوید آیا جنس را به شما ارزان‌تر نفروختند؟ آیا مردم به شما سلام نمی‌کردند؟ آیا نیازهای شما را برنمی‌آوردند؟ پس شما پاداش خود را گرفته‌اید و امروز پاداشی ندارید. (المحجة البیضاء، ج ۶، ص ۱۸۲)

در ریاکاری است که بعضاً با این ضرب‌المثل نادرست هم تأیید می‌شود که خواهی نشوی رسوا هم رنگ جماعت شو! ترس از انتقاد و بدگویی مردم خیلی قوی‌تر از میل به شهرت و محبوبیت است. حواسمان باشد.

همین‌طور که قالی ابریشمی ممکن است دکان باشد، روی گونی نشستن هم ممکن است دکان باشد، شیطان قسم خورده هر کس را به طریقی گمراه کند. باید به انگیزه‌ها توجه کرد.

برای کسانی که دغدغه سیر و سلوک اخلاقی پیدا می‌کنند این سؤال اهمیت زیادی دارد که از کجا شروع کنیم؟ اول ترک محرمات و بعد انجام واجبات؟ اول یقظه و بعد توبه؟ اول احسان به والدین و بعد نماز شب؟ اول اصلاح نماز و بعد نُسُک و بعد محیا و ممات؟ بسیاری از علما و کتب اخلاقی به سؤال فوق پاسخی نداده‌اند. به‌عبارت دیگر خیلی از کتب اخلاق، کشکول و یا بگو داروخانه‌ای است که مخاطب خواننده خود باید تشخیص دهد و نسخه‌ای تجویز و دارویی مصرف کند. برخی از کتب اخلاق اما به سؤال مذکور جوابی داده‌اند و سیری پیشنهاد کرده‌اند و مثلا «منازل السائرین» نوشته‌اند. اکنون مجال نقد و بررسی این کتب اخلاقی نیست تا براساس آیات و روایات و عقل سلیم قضاوت کنیم آیا سیر پیشنهادی آنها درست است یا نه. در اینجا درباب منطق حاکم بر سلسله مباحث «پله‌پله تا ملاقات خدا» توضیح مختصری تقدیم می‌کنیم.

فرد ریاکار با رفتار و گفتار خود می‌خواهد به طور ضمنی به اطرافیان دو پیام را برساند لطفاً از من خوشتان بیاید (و خیری به من برسانید)! لطفاً از من بدتان نیاید (و زیانی به من نرسانید)!

امام (ع) ادامه داد هیچ بنده‌ای نیست که عمل خیری را پنهانی انجام دهد و روزها بگذرد مگر این‌که خدا آن عمل خیر را آشکار کند.

ریا دو انگیزه اصلی دارد یکی گرایش به تعریف و تمجید دیگران و دیگر پرهیز از بدگویی و انتقاد آن‌ها.

ریا یعنی نشان دادن هر یک از ابعاد دین‌داری به مردم برای جلب نظر آن‌ها بدون اجازه دین.

این قدر می‌فهمیم که حضور یا عدم حضور یک سگ یا گربه یا یک طفل شیرخوار تأثیری ندارد و مطمئن هستیم که اطلاع و عدم اطلاع آن‌ها یکسان است و اساساً آن‌ها هیچ قدرتی ندارند که به ما خیری برسانند. از خداوند بخواهیم که به ما بفهماند که حضور و عدم حضور دیگر افراد هم یکسان است و انسان‌های دیگر هم بدون مشیت الهی هیچ قدرتی ندارند.

شداد بن اوس می‌گوید روزی پیامبر خدا را دیدم که می‌گریست! عرض کردم چرا گریه می‌کنید؟ فرمود از شرک و چندگانه‌پرستی بر امتم بیمناک هستم و می‌گریم! اما بدانید مراد از شرک این نیست که آن‌ها بت‌پرست می‌شوند، خیر، آن‌ها نه بت خواهند پرستید و نه خورشید و ماه و سنگ را، لیکن اعمال خود را ریاکارانه انجام می‌دهند.

نمی‌توان در انجام کاری که مربوط به خداست و اصطلاحاً عبادت نامیده می‌شود به دنبال مال و ثروت بود و همین طور است حکم کسب محبوبیت و شهرت. نمی‌توانیم نماز بخوانیم و به مردم بگوییم لطفاً به من پول بدهید. همچنین نمی‌توانیم نماز بخوانیم و به مردم بگوییم لطفاً از من خوشتان بیاید!

فرد ریاکار با رفتار و گفتار خود می‌خواهد به طور ضمنی به اطرافیان دو پیام را برساند لطفاً از من خوشتان بیاید (و خیری به من برسانید)! لطفاً از من بدتان نیاید (و زیانی به من نرسانید)!

امام علی (ع) فرمود زهد در میان دو سخن قرآن کریم است. خداوند فرمود تا تأسف نخورید بر آن‌چه از دست شما رفته و دل‌خوش نشوید به آن‌چه به دست شما می‌رسد. و هر کس بر گذشته تأسف نخورد و به آینده دلخوش نشود، هر دو جنبه زهد را به دست آورده است. الزُهدُ بَینَ کَلِمَتَینِ مِنَ القُرآن، قالَ اللهُ «لِکَیلا تَأسَوا عَلی ما فاتَکُم وَ لاتَفرَحوا بِما آتاکُم» وَ مَن لَم یَأسَ عَلَی الماضی وَ لَم‌یَفرَح بِالاتی فَقَد اَخَذَ الزُّهدَ بِطَرفَیه (نهج البلاغه، حکمت ۴۳۹)

چون نمی‌توان در انجام کاری که مربوط به خداست و اصطلاحاً عبادت نامیده می‌شود به دنبال مال و ثروت بود و همین طور است حکم کسب محبوبیت و شهرت. نمی‌توانیم نماز بخوانیم و به مردم بگوییم لطفاً به من پول بدهید. همچنین نمی‌توانیم نماز بخوانیم و به مردم بگوییم لطفاً از من خوشتان بیاید! همین‌طور درباره دیگر عبادات.

هر کس عمل خود را برای خدا انجام دهد،‌ خداوند بیش از آن که قصد کرده، عملش را آشکار می‌کند و هر کس اعمال زیادی را به قصد ریا و برای مردم انجام دهد و خود را زحمت دهد و شب‌زنده‌داری کند، خدا آن را در نظر کسی که می‌شنود، کم و بی‌ارزش جلوه می‌دهد.

کار خالصانه آن است که فقط برای خدا انجام شود، چه مردم بدانند و چه ندانند، چه خوششان بیاید و یا بدشان بیاید.

مبادا عمری نماز بخوانیم و عبادت کنیم و حتی به تبلیغ دین خدا بپردازیم، بعد معلوم شود اصلاً ضبط نشده، مثل ضبط صوتی که وصل به برق نبوده! کسی که اخلاص ندارد و ریا می‌کند به برق وصل نیست.

نه ریاکاری خوب است که به علت حضور مردم یک صفحه قرآن بخوانیم که اگر تنها بودیم نمی‌خواندیم، و نه شرم و حیایی خوب است که به علت حضور مردم آن یک صفحه قرآن را که در تنهایی می‌خواندیم نخوانیم.

قطعه سنگی را در نظر بگیرید که روی آن یک لایه نازک خاک قرار دارد. بذرهایی که روی این تخته سنگ افشانده شود زیر خاک قرار نمی‌گیرد. حال اگر باران تندی ببارد تمام این خاک‌ها و دانه‌ها را خواهد شست و چیزی روی تخته سنگ باقی نمی‌گذارد. این تمثیلی است که خداوند برای کارهای ریایی مثل انفاق ریاکارانه بیان کرده است. یعنی شخص ریاکار، از کارهای خود هیچ نتیجه‌ای نمی‌گیرد. قلب شخص ریاکار مثل یک تخته سنگ است.

آدمی اگر پیامبر هم باشد از زبان مردم آسوده نیست، اگر بسیار کار کنیم، می‌گویند احمق است! اگر کم کار کنیم، می‌گویند تنبل است! اگر بخشش کنیم، می‌گویند ولخرجی می‌کند! اگر بخشش نکنیم، می‌گویند بخیل است! اگر ساکت و خاموش باشیم، می‌گویند منزوی و بی‌عُرضه است! اگر زبان‌آوری کنیم، می‌گویند ورّاج و پرگوست! اگر روزها روزه بگیریم و شب‌ها نماز بخوانیم می‌گویند ریاکار است! و اگر نکنیم میگویند کافر و بی‌دین است! لذا نباید نه به حمد و ثنای مردم اعتنا کرد و نه به بدگویی و اعتراض ایشان. چنان باشیم که خدا دوست دارد.

اگر در نماز یا کار آخرتی شیطان تو را به ریاکاری متهم کرد آن کار را ادامه بده (به کوری چشم شیطان!) اما اگر کار، کار دنیایی بود، آن را رها کن.

اگر ما بنده مخلص خداییم، چرا شیطان در ما این قدر تصرف دارد؟ با آن‌که او با خدای خود عهد کرده است که به «عباد اللّه المخلصین» کار نداشته باشد و دست به ساحت قدس آن‌ها دراز نکند.