بریده‌هایی از کتاب ریزش خواص در حکومت امیرمومنان (ع)

ازاین‌رو، حضرت علی معتقد است هنگام تعارض بین خواست خواص و عوام حکومت باید به رضایت عوام توجه بیشتری داشته باشد؛ زیرا عوام در بیشتر موقعیت‌ها حامیان دین و حکومت‌اند، ولی خواص آن‌چنان گرفتار خودخواهی‌ها و خودبرتربینی‌هایند که رضایتشان سودی به حال دین و دنیای جامعه نخواهد داشت.

مراد ما از خواص نه چهره‌های دائمی جبهه حق است و نه چهره‌های ثابتِ جبهه باطل؛ بلکه مقصود «خواص منحرفی» است که لغزیدند و از جبهه حق جدا شدند و به جبهه باطل پیوستند.

هرگاه مردم از علی حرف‌شنوی داشتند و مطیع فرمان آن حضرت بودند، اقتدار حاکمیتش پابرجا بود و افول زمانی نمایان گردید که بخشی از مردم دست از تبعیت از امام برداشته و از اطاعت ایشان سرباز زدند.

لیس أحد من الرّعیّة أثقل علی الوالی مؤونة فی الرّخاء و أقلّ معونة له فی البلاء، و أکره للانصاف، و أسأل بالإلحاف، و أقلّ شکرا عند الإعطاء، و أبطأ عذرا عند المنع، و أضعف صبراً عند مُلِمّات الدَّهر مِن أهل الخاصَّة؛ [بدان که] هیچ‌یک از مردم بر حاکم در هنگام آسایش و رفاه، گران‌بار‌تر و در گرفتاری، کم‌یاری‌کننده‌تر و در انصاف، ناراضی‌تر و در خواهش، پراصرارتر و پس از بخشش، کم‌سپاس‌تر و هنگام منع خواسته‌ها دیرعذرپذیرتر و در پیشامد سختی‌های روزگار، ناشکیب‌تر از خواص نیستند.

وَلْیکن أحبُّ الأمور إلیک ... أجمعها لرضی الرَّعیَّة، فإنّ سُخطَ الخاصّة یُغتفَر مع رضی العامّة؛ باید بهترین امور نزد تو، ... جامع‌ترین آن‌ها برای جلب رضایت عوام باشد؛ زیرا غضب خواص در صورت وجود رضایت عموم مردم قابل چشم‌پوشی است.

نفوذ اجتماعی و تأثیرگذاری در تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی جامعه، مهم‌ترین وجه امتیاز خواص از سایر اقشار جامعه محسوب می‌شود.

زمینه‌های پیدایش خواص در صدر اسلام از این قرار است: سبقت در اسلام؛ هجرت از مکه به مدینه قبل از فتح مکه؛ تحمل شکنجه و زندان در سال‌های آغازین بعثت؛ شرکت در جنگ‌های نخست صدر اسلام؛ عضویت در انصار؛ برخورداری از فضایل علمی و عملی؛ نزدیکی و ارتباط با پیامبر؛ عضویت در میان کارگزاران رسول خدا؛ تأیید و تمجید و یا اشاره‌های قرآن مجید نسبت به برخی از گروه‌ها و افراد؛ تبلیغات دروغین و شخصیت‌تراشی.

در جنگ بدر بیشترین حامیان پیامبر، یعنی دویست و سی و دو تن از سیصد نفر، از مجاهدان انصار بودند.

بلاذری به نقل از ابن‌سیرین می‌نویسد: «در میان اصحاب، سخت‌تر از طلحه بر عثمان کسی نبود.» وقتی عثمان در محاصره قرار گرفت از پشت بام خانه‌اش فریاد می‌زد این کارها به دستور طلحه است

محاصره عثمان به اندازه‌ای طولانی شد که تشنگی وی را فراگرفت و از محاصره‌کنندگان، آب و غذا طلب کرد، اما زبیر در پاسخش فریاد زد: «یا نعثل! لا والله، لا تذوقه؛ ای نعثل! به خدا قسم، چیزی نخواهی خورد.»

ابن‌عباس در جریان جنگ جمل به طلحه گفت: «اهالی مصر وقتی رفتار تو را نسبت به عثمان دیدند تحریک شدند و با سلاح؛ وارد خانه عثمان شدند و او را کشتند؛ زیرا تو جزء اصحاب رسول خدا بوده‌ای.»

إنّما عمود الدّین وجماع المسلمین و العدّة للأعداء، العامّة من الأمة، فلیکن صِغْوُک لهم و مَیلُک معهم؛ تکیه‌گاه و قوام دین و همبستگی مسلمانان و سلاح دفاع در برابر دشمنان، تنها عامّه امّت‌اند. بنابراین، باید گوش تو، به آن‌ها و میل تو با آنان باشد.

حتی یکی از عوامل زمینه‌ساز خلافت أبوبکر، عمر و عثمان این بود که أبوبکر و عمر پدرزن پیامبر و عثمان داماد رسول خدا بود. به عثمان به خاطر اینکه نخست با ام‌کلثوم و پس از درگذشت ام‌کلثوم با رقیه دختر دیگر پیامبر ازدواج کرده بود، لقب «ذوالنورین» داده بودند؛یعنی کسی که صاحب دو نور است. افرادی چون عایشه از شخصیت‌ها و خواص پُرنفوذ جامعه بود، به گونه‌ای که در گزینش خلیفه نیز تأثیر چشمگیری داشت.

صلاح و فساد طبقات اجتماع در یکدیگر تأثیر دارد. ممکن نیست که دیواری بین طبقات کشیده شود و طبقه‌ای از سرایت فساد یا صلاح طبقه دیگر مصون یا بی‌بهره بماند، ولی معمولاً فساد از خواص شروع می‌شود و به عوام سرایت می‌کند و صلاح برعکس؛ از عوام و تنبّه و بیداری آن‌ها آغاز می‌شود و اجباراً خواص را به صلاح می‌آورد؛ یعنی عادتاً فساد از بالا به پایین می‌ریزد و صلاح از پایین به بالا سرایت می‌کند. روی همین اصل است که می‌بینیم امیرالمؤمنین علی در تعلیمات عالیه خود بعد از آن‌که مردم را به دو طبقه عام و خاص تقسیم کرده، نسبت به صلاح و به راه آمدن خاصه اظهار یأس و نومیدی می‌کند و تنها عامه مردم را مورد توجه قرار می‌دهد.