بریده‌هایی از کتاب درنگی در سکوت عرفانی

به تعبیر امام محمد غزالی، قلب دارای دو باب است که «یکی از آن دو رو به سوی عالم ملکوت ـ که عبارت از لوح محفوظ است ـ گشوده می‌باشد و دیگری در جهت حواس پنجگانهٔ ظاهری ـ که چنگ بر عالم شهود دارد ـ قرار گرفته است» و با مسدود شدن مجاری حواس پنجگانه ظاهری است که «طبقات حجاب‌ها و موانع ادراک حق از روی قلب آدمی کنار می‌رود و آبشخورهای علوم و معارف حقانی از درون قلب به فیضان و جوشش می‌افتد.»

بر دو قسم است صمت اگر دانی صمت پیدا و صمت پنهانی هست قسم نخست صمت لسان که ببندی زبان زهم نفسان وان دگر صمت دل بود که حدیث نکند در درونه نفس خبیث هرکه را لب خموش و دل گویاست خفّت و وزر خویش را جویاست گرچه بردش حدیث نفس ز راه کم نویسد بر او فرشته گناه وآن که برعکس این گرفت قرار جز به حکمت نمی‌کند اقرار هرکه را شد زبان و دل خاموش معدن حکمت است و مخزن هوش

می‌شدم؛ زیر سخن می‌ایستادم از غایت مغلوبی. گفتم چه کنم اگر بر منبر سخن بر من چنین غلبه کند؟ من بر منبر نمی‌روم».

سلوک عرفانی مبتنی بر مجموعه اعمالی است که غایت آن، معرفتِ حق است؛ امّا این معرفت جز از طریق فرونهادن «من» و اندماج و فروپاشی آن در ذات خداوند، ممکن نمی‌شود. عارفان این ذهول نفس را «فنا» می‌نامند و برآنند که تنها در این صورت است که معرفت حق رخ می‌دهد؛ زیرا تنها خداست که خود را می‌شناسد.