بریده‌هایی از کتاب تاریخ تحلیلی صدر اسلام

موضع سرسخت علی علیه‌السلام در حکومت و کوشش در جهت اجرای کامل عدالت در همه ابعاد، سبب ناخشنودی و مخالفت بسیاری از مسئولان حکومت‌های پیشین و حتی برخی از یارانش شد. کنارنهادن روش شیخین در تقسیم بیت‌المال که مردم سال‌ها به آن خو گرفته بودند، اساس قراردادن مساوات در حقوق و رعایت استحقاق‌ها، برتری ندادن اشراف و عرب بر دیگران و ترک تسامح در برابر سران قبایل، آن‌طور که رسم پادشاهان و سیاست‌مداران است، کار آسانی نبود. می‌فرمود: تا پایان روزگار و تا زمانی که ستاره‌ای در آسمان به سوی ستاره دیگر رود، اگر مال از آن من بود، آن را به‌طور مساوی تقسیم می‌کردم؛ در حالی که این مال به خدا تعلق دارد و باید بر طبق فرمان وی مصرف شود.

امام حسن علیه‌السلام بدون کمترین تغییر در جهت حرکت، سنگر مبارزه را تغییر داد و معاویه را که مانع نشر حق و عدالت می‌دانست، هدف قرار داده بود؛ گاه از زاویه تجهیز سپاه و زمانی از زاویه تدبیر و نرمش.

مکتب تاریخ‌نگاری چیست و مکاتب معروف تاریخ‌نگاری اسلامی کدامند؟ شاید بتوان مجموع اندیشه‌های یک صاحب‌نظر که در جمعی نفوذیافته و تبعیت می‌شود یا شیوه خاص یا نظریه مشترکی را که گروهی از فلاسفه، اندیشمندان، محققان و شاگردان آنان دنبال می‌کنند، «مکتب» نامید. مکاتب تاریخ‌نگاری اسلامی حاصل اندیشه عده‌ای از متفکران بزرگ اسلامی و شاگردان و پیروان آنان است و حداقل پنج مکتب بزرگ تاریخ‌نگاری اسلامی را می‌توان نشان داد: الف) مکتب تاریخ‌نگاری حجاز (مدینه) که به ترکیب قرآن، فقه و احکام با موضوعات تاریخی شناخته شده است. ب) مکتب تاریخ‌نگاری عراق (بصره) که با تأثیرپذیری از موقعیت به‌دست آمده در نتیجه فتوحات و بیشتر با بهره‌گیری از ادبیات پیش از اسلام به‌ویژه انساب، ایام و اخبار، به ثبت حوادث پرداخته است. ج) مکتب تاریخ‌نگاری شام که بیشتر به تأثیر پندارهای جاهلی امویان و در پی کسب مشروعیت سیاسی و دینی حکومت آنان

تاریخ نقلی، علم به وقایع و حوادث سپری شده و آگاهی از اوضاع و احوال گذشتگان است. زندگی‌نامه‌ها، فتح‌نامه‌ها و سیره‌ها، از این نمونه است. علم تاریخ در این معنا، به یک سلسله امور جزئی و فردی می‌پردازد و در واقع علم به «بودن» هاست؛ زیرا به گذشته تعلق دارد.

هنگام ظهور اسلام، ادیانی مانند زرتشتی، یهودی، مسیحی، مانوی، صابئی و مزدکی در ایران رواج داشت. دین رسمی، که از سوی شاهان ساسانی مورد حمایت قرار می‌گرفت، آیین زرتشت بود. با آنکه این آیین در موضوعاتی چون معاد، بهشت، دوزخ و... از ادیان آن روز آسیا به دین‌های آسمانی نزدیک‌تر بود و همه کسانی که زرتشت را یک شخصیت حقیقی و تاریخی می‌دانند اعتراف دارند که وی در جامعه خود اصلاحات اقتصادی، اعتقادی و اجتماعی پدید آورد، آنچه به هنگام ظهور اسلام، آیین زرتشت در ایران شناخته می‌شد چنان با خرافات آمیخته بود که هرگز نمی‌شد آن را آیین آسمانی خواند. حتی روحانیان (حامیان اصلی دین زرتشت) نگران بودند و از اجرای شعایر آن سرپیچی می‌کردند. ویژگی اصلی و بدون تردید این دین در زمان ساسانیان اعتقاد به یک ثنویت جهانی (اهورامزدا و اهریمن) بود. براساس این اعتقاد که گفته می‌شود به سبب تعالیم مانی در آیین زرتشت پدید آمده است، جهان و آفریدگار آن دارای دو مبدأ بود: خیرات و شرور.

عامل دیگری که در گسترش و موفقیت اسلام حائز اهمیت فراوان است، وجود پیامبر اکرم و شخصیت معنوی اوست. دقت در ابعاد سیره و سیمای ایشان برای هر انسانی، در هر زمان و مکانی، درس‌آموز و سازنده است و نسبت به کسانی که با آن اُسوه حسنه زندگی کرده و در زوایای زندگ

برخی از دلایل نیاز به جانشینی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله عبارت است از: ۱. دلایل و فلسفه بعثت پیامبران علیهم‌السلام، مانند قانون ثابت و ضروری هدایت عمومی. ۲. نیاز جامعه به زمامدار. ۳. لزوم ارتباط بین عالم ربوبی و عالم انسانی. ۴. تفسیر و بیان اصول کلی دین و آیات قرآن. ۵. تأکیدهای قرآن بر نقش جانشین پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله در تکمیل دین و اتمام نعمت

ولادت و ازدواج فاطمه علیهاالسلام هرچند درباره تاریخ دقیق تولد حضرت فاطمه علیهاالسلام به‌دلیل اختلاف نظرهای موجود، نمی‌توان اظهارنظر قطعی کرد و قول مشهور اهل سنت مبنی بر تولد آن حضرت پنج سال قبل از بعثت و قول مشهور علمای شیعه مبنی بر ولادت آن حضرت پنج سال پس از بعثت به دشواری اظهار نظر افزوده است.

مرگ و زندگی جوامع، فراگیر بودن کیفر این‌جهانی و نابودی جامعه‌ها و امت‌ها بر اثر طرد پیامبران پرده برمی‌دارد، نظریه «قانونمندی تاریخ» را مطرح می‌کند. آیاتی که درباره سنت‌های ملل پیشین و استثناناپذیری آن، پیوند زیربناها و روبناها، مبارزه پیامبران با رفاه‌طلبان نازپرور، رابطه چیرگی ستم و نابودی جامعه، ارتباط اجرای اوامر الهی و فراوانی برکات و تولید سخن می‌گوید، هر یک به روشی مصداق سنت‌های تاریخ را بیان می‌کند.

«الدهر انزلنی ثم انزلنی، حتی یقال علی و معاویه»

در فراسوی جنگ جمل زمانی که زبیر کشته شد و شمشیر وی را نزد امام علیه‌السلام آوردند آن حضرت از شدت اندوه بی‌قرار شد و از خدمات او به رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله و اسلام یاد کرد. گو اینکه سابقه درخشان و کوشش مفید دشمن‌ترین افراد را نیز فراموش نمی‌کند.