بریده‌هایی از کتاب اقتصاد ما؛ کتاب اول

اگر زمین از آسمان بریده شود، نگاه انسان جهان اسلامی به آسمان پیش از زمین، ممکن است به یک موضع منفی در برابر زمین و ثروت‌ها و خیرات نهفته در آن بینجامد که در زهد، قناعت و یا سستی جلوه‌گر شود؛ اما اگر زمین در چارچوب آسمان قرار گیرد و به کار با طبیعت، صفت واجب و مفهوم عبادت داده شود،‌ آن‌گاه همان نگاه به غیب دوخته‌شده انسان مسلمان،‌ به نیرویی جنبش‌آفرین و قدرتی برانگیزاننده تبدیل می‌شود که او را تا حد ممکن به سوی شرکت در ارتقای سطح اقتصادی می‌راند.

نیاز رشد اقتصادی به یک شیوه اقتصادی فقط نیاز به یک چارچوب از میان چارچوب‌های نظام اجتماعی که مورد پذیرش دولت قرار گرفته باشد نیست تا به محض آن‌که دولت این یا آن چارچوب را پذیرفت و خود را به آن ملزم ساخت، بتوان رشد اقتصادی را در درون آن قرار داد؛ بلکه رشد اقتصادی و مبارزه بر ضد عقب‌ماندگی نمی‌تواند نقش دلخواه خود را ایفا نماید مگر آن‌که دارای چارچوبی باشد که امت بتواند با آن هماهنگ شده و به همکاری بپردازد.

کشورهای پیشرفته هم چنین تلقین می‌کردند که یگانه راه برای چیره شدن بر این مشکل و پیوستن به کاروان کشورهای پیشرفته آن است که شیوه زندگی انسان اروپایی به‌عنوان یک تجربه پیشرو و راهگشا در پیش گرفته شود

حرکت همگانی امت، شرطی بنیادین برای موفقیت‌آمیز بودن هرگونه رشد و مبارزه فراگیر بر ضد عقب‌ماندگی است؛ زیرا حرکت امت، نمایانگر رشد و نشان دهنده بالندگی اراده و رها شدن استعدادهای درونی آن است؛ و چنانچه امت، خود رشدی نکند نمی‌تواند به فرایند رشد دست یابد. بنابراین، رشد ثروت در بیرون و بالندگی امت در درون، می‌بایست در یک راستا حرکت کنند.

به راستی اگر یک دانشمند اتمی آلمان نازی، تنها چند ماه زودتر، راز اتم را کشف می‌کرد، چه مسیری برای تاریخ جهان پیش‌بینی می‌شد؟ آیا اگر هیتلر به بمب اتمی دست می‌یافت، کافی نبود که مسیر تاریخ تغییر کند و دمکراسی سرمایه‌داری و سوسیالیسم مارکسیسم از اروپا رخت بر بندد؟ چرا هیتلر نتوانست به این راز دست یابد؟ طبیعی است که علت آن، وضع اقتصادی و چگونگی نیروهای تولید نبوده، بلکه علتش این بوده است که اندیشه علمی، به پیروی از شرایط جسمی و روانی، نتوانست در آن لحظه، رازی را کشف نماید که تنها پس از چند ماه آن را کشف کرد.

چرا ما از نقاشی خوشمان می‌آید و از آن لذت می‌بریم؟ آیا نیروهای تولید یا منافع طبقاتی، این لذت و ذوق هنری را در روح ما می‌آفرینند، یا این یک احساس درونی و یک لذت روانی است که از ژرفای روح سرچشمه می‌گیرد و ره‌آورد ابزار تولید و شرایط طبقاتی آن نیست؟ ماتریالیسم تاریخی،‌ مارکسیسم را بر آن می‌دارد که ذوق هنری را با نیروهای تولید و منافع طبقاتی تفسیر کند؛ چراکه در ماتریالیسم تاریخی، تنها عامل اقتصاد است که همه پدیده‌های اجتماعی را تفسیر می‌نماید؛ اما مارکسیسم با همه تلاشش موفق به این کار نشده است؛ زیرا اگر نیروهای تولید یا منافع طبقاتی آفریننده این ذوق هنری باشند، باید با از میان رفتن آن‌ها ازبین برود و با دگرگونی آن‌ها دگرگون شود؛ چنان‌که دیگر پدیده‌ها و روابط اجتماعی دگرگون می‌گردند. در صورتی که هنر باستان،‌ با نشانه‌های دلپذیرش تا به امروز، همواره یکی از سرچشمه‌های لذت از زیبایی بوده و ره‌آوردش برای انسان عصر اتم، همان انبساط روح و افسونی است که هزاران سال پیش به ارمغان می‌آورده است.

به جست و جوی آمیزه‌ای تمدنی برآییم که بتواند امت را به حرکت وادارد و همه نیروها و توانمندی‌های آن را برای مبارزه با عقب‌ماندگی بسیج کند

انسان اروپایی همواره به زمین می‌نگرد نه به آسمان

یمان به غیب، انسان مسلمان را به گونه‌ای می‌پرورد که وی احساس کند در رقابتی ناپیدا قرار گرفته است. این احساس، گاه در شعور خودآگاه مسلمان پرهیزگار، خود را به صورت یک مسئولیت روشن در برابر خداوند متعال نشان می‌دهد و گاه در ذهن یک مسلمان دیگر به شکل وجدانی مشخص و جهت‌دار نمایان می‌گردد. به‌هرحال،‌ ایمان به غیب، انسان جهان اسلامی را از احساس آزادی شخصی و آزادی اخلاقی بدان‌گونه که انسان اروپایی احساس می‌کند دور می‌نماید. احساس محدودیتی درونی و مبتنی بر یک پایه اخلاقی به نفع جامعه‌ای که فرد مسلمان عنصری از او است، سبب می‌شود که انسان مسلمان، به‌جای اندیشه مبارزه که بر تفکر انسان اروپایی جدید چیره می‌باشد، احساس کند که پیوندی ژرف او را با جامعه‌ای که به آن وابسته است گره می‌زند و میان او و جامعه‌اش هماهنگی کامل وجود دارد.

چارچوب جهانی رسالت اسلام باعث تقویت اندیشه جامعه‌گرا در نزد انسان مسلمان گردیده است و مسئولیت جهانی شدن رسالت اسلام و امتداد آن در طول زمان و مکان، بر گردن حاملان این رسالت آویخته شده است؛ چراکه ارتباط انسانِ جهان اسلامی در طول تاریخ با یک رسالت جهانی گشوده بر جامعه بشری، احساس جهانی بودن و ارتباط با مردم را در روح او راسخ می‌کند. اگر این خلق و خوی موجود در انسان جهان اسلامی به‌عنوان یک حقیقت هویدا در وجود امت نگریسته شود می‌توان از آن در برنامه اقتصادی درون جهان اسلام بهره جست و اقتصاد را در قالبی قرار داد که با آن خلق و خو هماهنگ باشد تا به صورت نیرویی برانگیزنده و جنبش‌آفرین درآید؛ همان‌گونه که خلق و خوی اروپایی به دلیل هماهنگی با شیوه‌های اقتصادی اروپای نوین، عامل بزرگی در موفقیت شیوه‌های مزبور بود.

بی‌تردید، مهم‌ترین عامل موفقیت شیوه‌هایی که برای سازماندهی زندگی اجتماعی برگزیده می‌شوند، جلب احترام مردم و ایمانشان به لزوم اجرا و پیاده شدن آن‌هاست.

پس حرکت همگانی امت، شرطی بنیادین برای موفقیت‌آمیز بودن هرگونه رشد و مبارزه فراگیر بر ضد عقب‌ماندگی است؛ زیرا حرکت امت، نمایانگر رشد و نشان دهنده بالندگی اراده و رها شدن استعدادهای درونی آن است

فرایند رشد اقتصادی، فرایندی نیست که تنها دولت به انجام آن بپردازد، آن را بپذیرد و برایش قانون وضع کند، بلکه فرایندی است که می‌بایست همه افراد امت، به هر شکل ممکن، در آن شرکت کنند و سهیم باشند.

بی‌تردید این احساس امت که اسلام، نمایان‌گر خود او و عنوان شخصیت تاریخی و کلید افتخارات گذشته اوست، عامل بسیار مهمی در موفقیت مبارزه بر ضد عقب‌ماندگی و در راه رشد به شمار می‌آید، البته به این شرط که شیوه این مبارزه برگرفته از اسلام باشد و نظام اسلامی خاستگاه و چارچوب آن باشد