بریده‌هایی از کتاب انسان و عبادت

«راه خدا» نیز تعبیری انتزاعی از «راه خدمت به انسان» است؛ زیرا هر کاری برای خداست، در حقیقت برای بندگان اوست؛ چراکه خداوند از بندگانش بی‌نیاز است. و ازآنجاکه معبود مطلق، فراتر از هر حدومرزی است و با هیچ شخصی، خویشاوندی و به هیچ گروهی، گرایش ندارد، بروز عملی راه او، راه همه انسانیت است. بنابراین کارکردن در راه خدا و برای خدا، کار کردن برای همه مردم و به نفع آن‌هاست

جوامع بشری به این نتیجه رسیدند که در هر یک از عرصه‌های شناختی، شماری از افراد، تخصص پیدا کنند و هر فرد در زمینه‌های غیرتخصصی‌اش تنها به معلومات بدیهی خود بسنده کند و بیش از آن را به متخصصان آن حوزه بسپارد و مسئولیت تصمیم‌گیری در آن زمینه را به آنان واگذارد.

عبادت رابطه میان آدمی و پروردگارش است که در جهت‌دهی ارتباط معنوی آدمی با هم‌نوع خود نیز نقش دارد.

حرکتی که با وجودی مطلق پیوند ندارد، حرکتی کورکورانه است؛ همچون حرکت پَر در مسیر وزش باد که تحت تأثیر عوامل بیرونی است و هیچ تأثیری بر محیط پیرامون خود ندارد.

عبادت شیوه عملی و کاربردی غریزه ایمان است. با انجام عبادات، غریزه ایمان رشد می‌کند و در زندگی آدمی نهادینه می‌شود.

ارتباط با مطلق حقیقی، تنها وقتی ممکن است که شیوه‌ای عملی و کاربردی به تقویت و نهادینه‌سازی این ارتباط بپردازد. این شیوه عملی همان عبادت است.

اگر شخصی برای درمان بیماری خطرناکی دارویی را بسازد و از این راه میلیون‌ها مریض را نجات دهد، ارزش کار او نزد خداوند متعال به میزان نتیجه کار و تعداد نجات‌یافتگان از مرگ نیست، بلکه ارزش این کار به عواطف، احساسات و تمایلاتی است که انگیزه ساخت این دارو را در آن شخص پدید آورده است. اگر ساختن این دارو با انگیزه فروش امتیاز آن و به دست‌آوردن سودهای میلیونی باشد، در ارزیابی الهی، صرفاً یک کار تجاری محض قلمداد خواهد شد

عبادات اعمالی هستند که آدمی آن‌ها را برای خداوند متعال انجام می‌دهد و اگر با انجام آن‌ها به‌دنبال منفعت شخصی‌اش باشد، عبادت او صحیح نخواهد بود.

ارزش کار در اسلام به نتایج و دستاوردها و سودی نیست که از آن کار به انجام‌دهنده آن یا به انسان‌ها می‌رسد؛ بلکه ارزش کار در اسلام به انگیزه‌های آن و میزان خلوص، دگرگرایی و از خودگذشتگی‌ای وابسته است که در آن انگیزه‌ها وجود دارد.

هر عبادتی در شریعت اسلامی، آثار و ویژگی‌هایی دارد و برای عبادت‌گزار و مسیر تمدنی انسان دستاوردهای ویژه‌ای خواهد داشت.

اسلام از ابتدا با قراردادن نماد برای خداوند متعال و تجسم‌بخشی به مطلق حقیقی مخالفت کرد، اما عمیقاً میان مفهوم بتی که ویران کرد و مفهوم قبله‌ای که با خود آورد، فرق گذاشت. کعبه در مفهوم اسلامی فقط مکان مشخصی است که رنگ الهی به خود گرفته تا با نماز خواندن به‌سوی آن، بعد حسی عبادت‌گزار ارضا گردد

اجتهاد به‌معنای متخصص شدن در علوم دین است و تقلید به‌معنای اعتماد به متخصص.

تقلید به‌معنای یادشده در فروع دین واجب است؛ اما همین تقلید در اصول دین حرام است. اسلام اجازه نداده است که مکلف در اعتقادات اساسی دین از کسی تقلید کند. آنچه شرع درباره اصول دین از مکلف خواسته، این است که خود، به پروردگار، پیامبر، روز جزا، دین و امام، علم و یقین پیدا کند.

اجتهاد به‌معنای متخصص شدن در علوم دین است و تقلید به‌معنای اعتماد به متخصص.

تقلید در اصول دین حرام است.

امام حسن عسکری (ع) در این باره فرموده است: «مردم تنها می‌توانند از فقیهی تقلید کنند که از نفس خود صیانت کند، دینش را پاس بدارد، با هوای نفسش مخالفت ورزد و از امر مولای خود فرمانبرداری کند.»

عبادات نیز نقش تقویت‌کننده ایمان را ایفا می‌کنند

عبادت رابطه میان آدمی و پروردگارش است که در جهت‌دهی ارتباط معنوی آدمی با هم‌نوع خود نیز نقش دارد.

در این زمینه، اسلام با دو رویکرد دینی دیگر تفاوت دارد، آن دو رویکرد عبارتند از: نخست: رویکرد جدایی عبادت از زندگی؛ دوم: رویکرد محدودکردن زندگی در یک چارچوب عبادی تنگ؛ مانند آنچه راهبان و صوفیان انجام می‌دهند.

تاریخ مسیر بشریت نیز نشان‌دهنده ارتباط منسجم میان پیوند آگاهانه به خداوند متعال و انکار معبودهای ساختگی است؛ به هر میزانی که آدمی از معبود حقیقی دور می‌شود، گرفتار سردرگمی در میان خدایان و معبودهای پراکنده می‌گردد.

ایمان به خدا، چشم‌داشت به عالم غیب و کشش به‌سوی حقیقت مطلق، احساس عمیقی است که از سویی نیاز به جهت‌دهی دارد که شیوه ارضای آن را مشخص کند و از سوی دیگر، باید همراه با رفتاری باشد که این احساس را به‌نحوی در وجود آدمی تقویت و نهادینه سازد که با دیگر احساسات اصیل در وجود او سازگار باشد.

در عین حال، ارتباط با مطلق حقیقی، تنها وقتی ممکن است که شیوه‌ای عملی و کاربردی به تقویت و نهادینه‌سازی این ارتباط بپردازد. این شیوه عملی همان عبادت است

خدای متعال اجتهاد و تحمل سختی در راه تحقیق و تلاش علمی برای شناخت حکم شرعی را بر دوش همه انسان‌ها ننهاده است تا افراد بشر فرصت داشته باشند در همه زمینه‌های زندگی به کوشش بپردازند. همچنین خداوند متعال اجازه نداده که فرد غیرمتخصص و نامجتهد به دریافت مستقیم حکم شرعی از کتاب و سنت بپردازد و به تلاش خود در این زمینه اعتماد کند؛ بلکه بر او واجب کرده تا از راه تقلید و اعتماد به عالمان مجتهد، به حکم دست یابد؛ از این‌رو، تقلید فریضه واجب دینی است.

(یا أَیهَا الْإِنْسانُ إِنَّک کادِحٌ إِلی رَبِّک کدْحاً فَمُلاقیهِ) ای انسان، همانا تو با تلاشی سخت به‌سوی پروردگار خود در حرکتی و او را ملاقات خواهی کرد. حرکت به‌سوی حقیقت مطلق آرمان‌هایی را پیش روی مسیر بشریت قرار می‌دهد که از ویژگی‌های آن حقیقت مطلق برگرفته شده است؛ آرمان‌هایی چون درک، دانش، توانایی و دادگری. بنابراین حرکت به‌سوی حقیقت مطلقی که دانش، توانایی، دادگری و بی‌نیازی محض است، یعنی سراسر مسیر بشریت مبارزه پی‌درپی و همیشگی در برابر هر گونه نادانی، ناتوانی، ستم و فقر است.

حرکتی که با وجودی مطلق پیوند ندارد، حرکتی کورکورانه است؛ همچون حرکت پَر در مسیر وزش باد که تحت تأثیر عوامل بیرونی است و هیچ تأثیری بر محیط پیرامون خود ندارد.

هر امر نسبی و محدودی که آدمی از آن حقیقتی مطلق بسازد و خود را به آن پیوند بزند، به‌دلیل همین محدود و نسبی بودن، در مرحله جدید از رشد ذهنی، به مانعی برای ذهن سازنده‌اش تبدیل خواهد شد.

در اینجا دین است که با مطرح‌کردن شعار «لا اله الّا اللّه» و کنار هم قراردادن انکار معبودهای دروغین و اثبات حقیقت مطلق، به جهت‌دهی می‌پردازد. عبادات نیز نقش تقویت‌کننده ایمان را ایفا می‌کنند؛ چراکه عبادت شیوه عملی و کاربردی غریزه ایمان است. با انجام عبادات، غریزه ایمان رشد می‌کند و در زندگی آدمی نهادینه می‌شود.

بنابراین ارتباط با مطلق حقیقی، نیازی ثابت است؛ چنان‌که انکار مطلق‌های ساختگی نیز، نیازی ثابت است. در عین حال، ارتباط با مطلق حقیقی، تنها وقتی ممکن است که شیوه‌ای عملی و کاربردی به تقویت و نهادینه‌سازی این ارتباط بپردازد. این شیوه عملی همان عبادت است. بر این اساس، عبادت هم نیازی ثابت است.

ازآنجاکه پرورش نیت دگرگرا در افراد برای اسلام مهم است، همواره ارزش کار را بر اساس انگیزه‌های انجام آن ارزیابی می‌کند، نه نتیجه کار.

با انجام تکالیف عبادی این احساس مسئولیت درونی تقویت می‌شود و آدمی عادت می‌کند که بر اساس آن رفتار کند. با وجود این احساس درونی، شهروندانی درستکار تربیت می‌شوند؛ چراکه برای داشتن شهروندانی درستکار، صرفاً کافی نیست که افراد از ترس بازخواست اجتماعی، حقوق قانونی دیگران را رعایت کنند؛ بلکه افراد باید با انگیزه‌ای برآمده از احساس مسئولیت درونی‌شان، به رعایت حقوق دیگران بپردازند؛