بریده‌هایی از کتاب اعتقاد بدون تعصب

یک بار دیگر باید به بینشِ محوریِ امیل دورکم اشاره کرد: یک جامعه نمی‌تواند بدون ارزش‌های مشترک (که او آن را «وجدان جمعی» آن جامعه می‌نامید) دوام بیاورد. هر جامعه‌ای در غیاب این ارزش‌های مشترک کم‌کم فرومی‌پاشد، زیرا گزینه‌های رفتاری افراد، کاملاً خودسرانه خواهد شد. اخلاق به سلایق شخصی تقلیل خواهد یافت و دیگر مشمول بحث و گفتگوی عمومی نخواهد بود

خرد وقتی جلوی آینه بایستد، چیزی که خواهد دید، حماقت است.

استبداد بر بستر عقاید ایدئولوژیک حقیقی رشد می‌کند، اما دموکراسی مبتنی بر تردید و پشتیبان آن است.

قدرت فسادآور است و برای همین است که حرامزادگان اغلب ریاست حکومت‌ها را بر عهده می‌گیرند. دموکراسی این روند را تغییر نمی‌دهد اما این اطمینان را ایجاد می‌کند که می‌توان حرامزادگان را گاه و بی‌گاه سرنگون کرد و برای کارهایی که آنها هنگام حضور در رأس قدرت قادرند انجام دهند، محدودیت ایجاد کرد.

ابزارهای مدرن ارتباط جمعی ــ فیلم، رادیو، تلویزیون، تلفن و حالا انفجار اطلاعات از طریق انقلاب رایانه‌ای‌ــ باعث افزایش چشمگیر قدرت دسترسی مردم به رویکردهای مختلف نسبت به واقعیت شده است. در نتیجه این فرایندها ــ که همگی ذاتی مدرنیته هستندــ تکثر به سطحی بی‌سابقه در تاریخ رسیده است.

کسانی که در برابر تعصب‌گرایی مقاومت می‌کنند باید این کار را بدون اینکه خودشان به افرادی متعصب تبدیل شوند، انجام بدهند. اما این به آن معنا نیست که آنها در اقدامات سیاسی‌شان نباید قاطع باشند. در طول مبارزات در آفریقای جنوبی علیه آپارتاید و ایدئولوژی تعصب‌آلود حافظ آن، ما سه چهره برجسته می‌بینیم: نلسون ماندلا، هلن سوزمان و دزموند توتو. هرچند هر کدام از این مخالفان، از سیاستی کاملاً قاطع پیروی می‌کرد اما همه آنها در دیدگاه و خلق‌وخوی شخصی اساسا افرادی میانه‌رو بودند.

«افراد متعصب بیش از کسانی که روزانه با چالش‌های نسبیت سروکله می‌زنند، آرامش دارند و کمتر از آنها عذاب می‌کشند. اما این آرامش، هزینه‌ای دارد.

آنچه فستینگر متوجهش شد چیز چندان عجیبی نیست: مردم سعی می‌کنند از ناسازگاری شناختی پرهیز کنند. اما تنها راه برای پرهیز از آن، پرهیز از «حاملانِ» ناسازگاری است ــ هم انسانی، هم غیرانسانی. بنابراین، افرادی که موضع سیاسی‌شان الف است، از مطالعه مقالات روزنامه‌ای که در حمایت از موضع ب نوشته شده، پرهیز می‌کنند. همین‌طور، این افراد از گفتگو با حامیان موضع ب خودداری می‌کنند و در پی گفتگو با حامیان موضع الف هستند. وقتی مردم منافع شخصی بسیار جدی در یک تعریف خاص از واقعیت دارند ــ مثل مواضع دینی یا سیاسی عمیق یا اعتقاداتی که مستقیما با روش زندگی آنها سروکار دارد (مثلاً اینکه کشیدن سیگار قابل قبول یا حتی مُد است) ــ حالت‌های دفاعی شناختی و رفتاری بسیار جدی به خود می‌گیرند.

وقتی انسان‌ها به‌مرور زمان با یکدیگر گفتگو کنند، کم‌کم بر تفکر یکدیگر تأثیر می‌گذارند. با وقوع این «آلایش» ، مردم احساس می‌کنند که مشکل و مشکل‌تر می‌توانند اعتقادات و ارزش‌های دیگران را منحرف، نامعقول یا شیطانی بنامند. کم‌کم این فکر ریشه می‌دواند که شاید این افراد حرفی برای گفتن دارند. با این تفکر، تلقی قبلی از واقعیت که بدیهی تصور می‌شد، رنگ می‌بازد.

همه یقین‌های اخلاقی را می‌توان در یک جمله که در قانون اساسی جمهوری فدرال آلمان آمده است، خلاصه کرد: «کرامت انسان نباید نقض شود.»

همه انتقادها با تعصب سرکوب می‌شدند، اما منتقدان را نمی‌شد ساکت کرد.

قدرت فسادآور است و برای همین است که حرامزادگان اغلب ریاست حکومت‌ها را بر عهده می‌گیرند. دموکراسی این روند را تغییر نمی‌دهد اما این اطمینان را ایجاد می‌کند که می‌توان حرامزادگان را گاه و بی‌گاه سرنگون کرد و برای کارهایی که آنها هنگام حضور در رأس قدرت قادرند انجام دهند، محدودیت ایجاد کرد.

رژیم‌های توتالیتر تلاش می‌کنند در برابر ارتباطات تکثرساز و نسبی‌ساز جهان خارج دیوار بکشند، اما نیروهای قدرتمند اقتصاد مدرن جهانی چنان خودشان را به این دیوار می‌کوبند که دیر یا زود، شکاف‌هایی در دیوار ایجاد می‌شود و امکان ورود انبوه ارتباطات مخرب به درون جامعه فراهم می‌شود.

لئون فستینگر در تحقیق کلاسیکش، وقتی پیش‌گویی اشتباه از آب درمی‌آید (۱۹۵۶) ، می‌نویسد کسانی که عمیقا پایبند به یک اعتقاد و راه و روشِ مرتبط با آن هستند، وقتی سیر وقایع، باورهای آنها را نقض می‌کند ــ مثلاً وقتی یک رویداد پیشگویی‌شده به وقوع نمی‌پیونددــ اعتقادشان را از دست نمی‌دهند، بلکه برعکس اعتقادشان عمیق‌تر می‌شود و شروع به تبلیغات دینی برای جذب افراد بیشتری می‌کنند تا به تأیید بیشتری برای اعتقاد خود دست یابند. هر قدر تعداد بیشتری اعتقاد آنها را تأیید کنند، این اعتقاد به‌زعم آنها صحیح‌تر خواهد بود. اما فستینگر می‌افزاید در بیشتر موارد لحظاتی پیش می‌آید که شواهد متناقض به حدی می‌رسد که تردیدی جدی راهش را باز می‌کند. این تردید، به مرور افزایش می‌یابد و در نهایت باعث طرد آن اعتقاد می‌شود ــ مگر اینکه مؤمنان با یک فرایند نهادینه‌سازیِ سفت و سخت، موفق به اجتناب از آن شوندــ همانطور که در مورد مسیحیت اتفاق افتاده است.

درست در آستانه قرن بیستم، نیچه با لحنی سرشار از یقینی شورانگیز مرگ خدا را اعلام کرد. امروزه، بعد از گذشت کمی بیش از یک‌صد سال، این پیشگویی به‌سختی باورپذیر به نظر می‌رسد. اینکه آیا خدا در واقعیت کیهانی وجود دارد یا خیر، مسئله دیگری است. و این سؤال را نمی‌توان با علوم تجربی پاسخ داد: نمی‌توان خدا را موضوع یک آزمایش علمی قرار داد. اما در واقعیت ملموس تجربه زندگی انسانیِ امروز، خدایان واقعی بسیار متعددی وجود دارند که برای جلب توجه و بیعت مردم با یکدیگر رقابت می‌کنند. نیچه فکر می‌کرد که در آستانه عصر الحاد ایستاده است

اما هم‌اکنون به نظر می‌رسد قرن بیست‌ویکم، عصر چندخدایی است. انگار خدایان بی‌شمار دوران باستان اکنون به قصد انتقام بازگشته‌اند. متفکران رادیکال‌تر عصر روشنگری، به‌ویژه در فرانسه، با شور و شعف، انتظار مرگ دین را می‌کشیدند. دین، توهمی بزرگ تصور می‌شد؛ توهمی که نه فقط موجب پیدایش انبوهی از خرافات، بلکه موجب بروز هولناک‌ترین قساوت‌ها شده بود. جنگ‌های مذهبی بعد از انشعاب پروتستانیسم در اروپا قطعا به این دیدگاه اعتبار بخشیدند. از این‌رو، فریاد «شر را نابود کنید!» ولتر نه فقط کلیسای کاتولیک ــ بنا به تجربه او، مادر همه قساوت‌هاــ بلکه کل دین را دربرمی‌گرفت.

در هر فرد نسبی‌گرا، فردی متعصب وجود دارد که منتظر است با قطعیت مطلق ظهور کند و در هر فرد متعصب نیز یک فرد نسبی‌گرا که منتظر است تا از هر مطلقی رها شود.

میلیون‌ها نفر به اسلام چشم دوخته‌اند تا به زندگی آنها معنا و هدف ببخشد.

افراد متعصب به‌ندرت بذله‌گو هستند. در واقع، آنها طنز را تهدیدی برای یقین‌های خودشان می‌دانند.

بنیادگرایان اساسا تردید را برنمی‌تابند؛ آنها درصدد جلوگیری از آن به هر قیمت هستند.

در یک کلام، دموکراسی بدون تردیدِ صادقانه و سازگار غیرقابل تصور است.

خاخام اعظم هیلِل، فرزانه یهودی عهد باستان، در پاسخ به مردی که از او درباره معنای تورات پرسیده بود گفت، معنای تورات را می‌توان در یک جمله خلاصه کرد: نباید در حق دیگران کاری را انجام بدهیم که نمی‌پسندیم دیگران در حق ما انجام دهند.

یک روال عادی در گفتمان دموکراتیک این است که باید از همه عقاید محافظت کرد، جز مواقعی که این عقاید حقوق دیگران را نقض یا از این روند نقض حقوق حمایت می‌کنند.

انتشار کتاب‌هایی فلسفی که نه فقط با صدای عقل، بلکه با شور زندگی، با ما درباره مسائلمان سخن می‌گویند، آن هم نه با اعلام حکم قطعی در هر مورد، که قطعا در توان هیچ‌کس نیست، بلکه با نور تاباندن بر زوایای تاریک و پیچیدگی‌های مسائل زندگی و دعوت از خود ما برای تفکر بیشتر و یافتن راه‌حل‌های مخصوص به خودمان، یعنی فکر کردن به «هنر زندگی» با مدد گرفتن از «تجربه» دیگران.

اگر من یک کاتولیک باشم، می‌توانم دوستانه کنار همسایه پروتستان خودم بنشینم و بدون اینکه وارد هیچ مشاجره‌ای درباره ماهیت عشای ربانی شوم، با او اختلاط کنم. اما آیا می‌توانم با همسایه‌ام که فکر می‌کنم قاتل یا منحرف و یا حامی قتل و انحراف است، بنشینم و قهوه بنوشم؟

متفکران رادیکال‌تر عصر روشنگری، به‌ویژه در فرانسه، با شور و شعف، انتظار مرگ دین را می‌کشیدند. دین، توهمی بزرگ تصور می‌شد؛ توهمی که نه فقط موجب پیدایش انبوهی از خرافات، بلکه موجب بروز هولناک‌ترین قساوت‌ها شده بود.

یک ایدئولوژی فمنیستی وجود دارد که می‌گوید باید یک زن باشی تا بفهمی حقیقت سرکوب زنان چیست. همینطور یک ایدئولوژی «آگاهی سیاهان» وجود دارد که می‌گوید فقط یک آفریقایی‌ـ آمریکایی قادر به درک دغدغه‌های آفریقایی‌ـ آمریکایی‌هاست. حالا به جای این ایدئولوژی‌ها جنسیت، گرایش جنسی، نژاد، قومیت یا هر هویت جمعی دیگر را بگذارید ــ و آن وقت با همان قاعده نسبی‌گرایانه مذکور مواجه خواهید شد.

تعصب دینی همان چیزی بود که صدای ولتر را درآورد که «این رسوا را نابود کنید» ــ منظور او از «رسوا» کلیسا و شاید کل مسیحیت بود.

اگر کسی متون مقدس دینی را از منظر علمی تحلیل کند ــ یعنی از منظر تاریخی و تطبیقی‌ــ ایمانش ممکن است به‌راحتی به سمت بی‌ایمانی منحرف شود. حد وسط همه اینها، تردید است ــ نوعی تردید اساسی که حاضر به تن دادن به شکست در برابر اعتقاد یا بی‌اعتقادی، معرفت یا جهل نیست.

تردیدِ آسیب‌پذیر نیازمند محافظت دولت قانونی است، اما درعین‌حال جزء ذاتی هر نظام دموکراتیک است.