بریده‌هایی از کتاب با کودکان خود طیب سخن بگوییم

براساس آیات نورانی قرآن و روایات اهل بیت علیهم‌السلام، کلام پدر و مادر برای اینکه بتواند بهترین و بیشترین اثر تعلیمی و تربیتی را داشته باشد، لازم است دارای ویژگی‌های زیر باشد: محتوای کلام منطبق با واقعیت و حقیقت باشد. محتوای کلام متناسب با فهم کودک باشد. کلمات استفاده شده در کلام طیب باشد. کلام به مقدار و میزان لازم باشد، نه کم و نه زیاد. کلام انتظار کودک را به خوبی پاسخ دهد.

هوشیار بودن به معنای: آگاهی از خود به عنوان بنده خداوند توجه به خداوند به عنوان ربّ و ارباب مطلق خود توجه به توانمندی‌ها و نعمت‌های عنایت‌شده به عنوان عواملی برای تقرب به خداوند توجه به دیگران به عنوان زمینه‌ساز تدارک عمل صالح و اسبابی برای قرب الهی توجه به موقعیت‌های پیش‌آمده برای استفاده بهینه از آنها در جهت سعادت

هر قدر والدین ذاکرتر باشند، هوشیاری در خانواده بیشتر به کودک انتقال می‌یابد و متقابلا غفلت آنها از ذکر خدا نیز بر ناهوشیاری فرزند به شدت تأثیر دارد. داشتن برنامه‌های عبادی به ویژه اقامه نماز و برنامه‌های ذکر و روضه و ... به طور طبیعی در هوشیار کردن کودک اثر گذاشته و زمینه ارتقای معنوی و ذاکرانه وی را فراهم می‌سازد. با توجه به آنچه گفته شد، هر خانواده‌ای لازم است در صدد فراهم کردن جلوه‌هایی از ذکر خدا در محیط کودک باشد.

بزرگ‌ترین انحراف در زندگی انسان، انحراف در بایدها و نبایدهای اوست که جهت زندگی‌اش را به صورت کامل عوض کرده و او را به ظلمات بیشتر سوق می‌دهد. عدم توجه به قانونمند بودن زندگی و از سوی دیگر تبدیل به قانون کردن، چیزهایی که قانون نیستند از انحرافاتی است که بی‌تردید انسان را به ورطه هلاکت می‌کشاند. شروع این سه اتفاق شوم، از ابتدای زندگی هر انسانی رقم می‌خورد. در ابتدا کودک این سه اتفاق را در زندگی والدین خود می‌بیند و به واسطه بی‌مبالاتی آنها، او نیز نسبت به جهت و شرط‌های الهی بی‌قید و بی‌تفاوت می‌شود. اعتقاد به شانس یکی از بزرگترین بلاهایی است که ممکن است از ناحیه والدین به فکر کودک منتقل شود. مبادرت کردن به کارهایی که توجه به شانس را در کودک فعال می‌کند از جمله انحرافاتی است که والدین به کودک منتقل می‌کنند. یکی دیگر از اتفاقات بسیار شوم در این دوره، زیاد اجازه گرفتن از والدین است که موجب زدگی و تنفر نسبت به امر و نهی در کودکان می‌شود.

عن أَبَی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی‌الله‌علیه‌وآله وَ الَّذِی نَفْسِی بِیدِهِ لَوْ أَنَّ رَجُلًا غَشِی امْرَأَتَهُ وَ فِی الْبَیتِ صَبِی مُسْتَیقِظٌ یرَاهُمَا وَ یسْمَعُ کلَامَهُمَا وَ نَفَسَهُمَا مَا أَفْلَحَ أَبَداً إِذَا کانَ غُلَاماً کانَ زَانِیاً أَوْ جَارِیةً کانَتْ زَانِیةً وَ کانَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ‌علیه‌السلامإِذَا أَرَادَ أَنْ یغْشَی أَهْلَهُ أَغْلَقَ الْبَابَ وَ أَرْخَی السُّتُورَ وَ أَخْرَجَ الْخَدَمَ. امام صادق علیه السلام می‌فرماید که پیامبر فرمود: قسم به آنکه نفسم به دست اوست، همانا اگر مردی با زنش در حال روابط زناشویی باشد [در حالی] که کودکی در خانه بیدار باشد و آن دو را می‌بیند و کلام و نفس آنها را می‌شنود، [آن کودک] هیچ‌گاه رستگار نمی‌شود. اگر پسر باشد، زناکار می‌شود و اگر دختر باشد، زناکننده می‌شود. علی بن الحسین علیهماالسلام زمانی که می‌خواست با اهلش خلوت کند، در را می‌بست و پرده‌ها را می‌انداخت و خادم‌ها را بیرون می‌فرستاد.

ایجاد فضای با نشاط و پرتحرک نشاط برای کودکان با تحرک و دقت بر روی پدیده‌ها و دخالت در امور مختلف معلوم می‌شود و علی رغم تصور مرسوم، باید از القائات صوتی موسیقایی در این زمینه خودداری کرد؛ زیرا این قبیل حرکات برای کودک به سرعت عادی شده و به دلیل نداشتن مفاهیم ذهنی به ریتم‌های بی‌معنا تبدیل می‌شود. در عوض هر قدر کودک شاهد رفتارهای بانشاط و پرتحرک باشد، نشاط بیشتری دریافت می‌کند.

سوره مبارکه یس سوره‌ای برای بالا بردن خشیت و پذیرش هدایت است. خواندن این سوره و توجه به مضامین آن در خانه و خانواده در طول رشد فرزندان پذیرش هدایت را در آنها بیشتر می‌کند.

کلام پدر و مادر برای اینکه بتواند بهترین و بیشترین اثر تعلیمی و تربیتی را داشته باشد، لازم است دارای ویژگی‌های زیر باشد: محتوای کلام منطبق با واقعیت و حقیقت باشد. محتوای کلام متناسب با فهم کودک باشد. کلمات استفاده شده در کلام طیب باشد. کلام به مقدار و میزان لازم باشد، نه کم و نه زیاد. کلام انتظار کودک را به خوبی پاسخ دهد. خداوند چنین کلامی را به نام عربی معرفی کرده که ویژگی کلام فطری بوده و اعتلا و تکامل انسان را موجب می‌شود.

شاکله کودک در صورت بهره نبردن از قید، از حالت فرهیختگی خارج شده و شکل افراد تحقیر شده و خُرد شده را می‌گیرد و این حس حقارت، در جوانی به ناجوانمردی و طغیان تبدیل می‌شود.

زمینه پذیرش امر و نهی‌های الهی در همان کودکی در فرد ایجاد می‌شود و لازمه آن، پذیرش امر و نهی والدینی است که خود را تابع امر و نهی الهی قرار داده‌اند. والدین لازم است کاری کنند که میزان امر و نهی‌های خود را متناسب با ظرفیت کودک قرار دهند تا وی حس خوبی از پذیرش امر و نهی پیدا کند. والدینی که به فرزندان خود زیاد امر و نهی می‌کنند یا اینکه اصلاً امر و نهی‌ای ندارند، در وضعیت افراط و تفریط قرار گرفته و باورهای فرزند خود را به مخاطره می‌اندازند. توجه به این مطلب که «انسان در هر حالت تابع امر و نهی‌ای است و لو خود نداند»، یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که والدین باید به آن توجه داشته و در خصوص کودک به آن پایبند باشند و غیر از امر و نهی خداوند، درباره کودک کار دیگری انجام ندهند. این پایبندی، به طور طبیعی، دارای القایی سازنده در کودک است. دور نگه داشتن کودک از بایدها و نبایدهای اشتباه که نوعاً از محیط منتقل می‌شود، از وظایف اصلی والدین نسبت به کودک به حساب می‌آید.

سپردن کودک به دیگران موجب تخریب حس وابستگی زیبای او شده و باعث می‌شود او در موقع لزوم نتواند از وابستگی‌هایش رهایی یابد. در اختیار قرار دادن اشیای مطلوب، به صورت افراطی و همیشگی برای طفل، موجب تخریب حس تعلق او می‌شود. از طرفی، کودک وقتی بی‌تعلقی والدین خود به اشیا را می‌بیند می‌تواند به تدریج خود از تعلق‌های دنیوی بگذرد. همچنین کودک وقتی تعلق والدین به هم را می‌بیند، به تدریج می‌تواند بین انواع تعلق و وابستگی تمایز قائل شده و حس تعلق‌های حقیقی را بهتر و زودتر بشناسد

والدین می‌بایست به صورت صریح، او را به عدم تعلق به اشیا راهنمایی کنند و البته لازم است این امر بیشتر در رفتارها به کودک انتقال یابد، نه با سخن گفتن و تأکید و اصرار. تشویق در گذشت و ایثار مال و دستیابی به منافع محسوس بالاتر، یکی از وظایف والدین است. کودک به خوبی می‌تواند منافع بالاتر محسوس را مشاهده کرده و آن را بپذیرد و بدون مقاومت، از تعلق‌های خود بگذرد. از سوی دیگر لازم است تعلق او نسبت به برخی امور بیشتر شود که از جمله آنها تعلق او نسبت به توان‌های درونی خودش است که باید بیشتر شود تا بتواند روی پای خود بایستد و کارهای مربوط به خودش را، خود انجام دهد. توجه دادن به توان‌های درونی و نعمت‌ها و دارایی‌های خود و بالا بردن حس تعلق به آنها سبب استقلال طفل و بلوغ او می‌شود.

رفتار خیر، کلام خیر به همراه داشته و بیان، کلام و دلالتها را روز به روز قوی تر می‌کند؛ زیرا توجه، رفتار و باور فرد همگی روی خیر متمرکز شده است.

فهرستی از آنچه لازم است هر فردی از جمله پدر و مادر به آن علم داشته باشند را می‌توان از سوره مبارکه فاطر به دست آورد.

آموزش به فرزند در دوره اول زندگی او، به دلیل نداشتن پیش‌فرض‌ها و خالی بودن از تصورات به صورت القایی صورت می‌گیرد؛ به همین دلیل افکار، باورها، توجهات و عواطف والدین در شکل‌گیری تصورات کودک و آموزش‌های او بسیار مؤثر است. لذا هر قدر والدین با توجه، مهربانی، انگیزه و قصد بیشتر افکار و باورهای خود را به کودک خود انتقال دهند، در تعلیم و تزکیه او موفق‌تر بوده و هم‌چنین کلام آنها نافذتر و در زندگی کودک مؤثرتر است

وقتی انسان نسبت به چیزی علم ندارد؛ ولی درباره آن اظهار نظر می‌کند، به معنای بی‌تأثیر بودن کلام نیست؛ بلکه به معنای تأثیر مخرب کلام است، زیرا جهل به وسیله کلام شکل گرفته و ترویج می‌یابد.

سوره مبارکه یس سوره‌ای برای بالا بردن خشیت و پذیرش هدایت است. خواندن این سوره و توجه به مضامین آن در خانه و خانواده در طول رشد فرزندان پذیرش هدایت را در آنها بیشتر می‌کند.

در مقابل، توجه به دارایی‌های بیرونی و توان دیگران، کودک را وابسته بار آورده و او را از توان‌های درونی غافل می‌سازد. گفتنی است تشویق کودک به بهره‌مندی از توان‌های درونی و انجام کارها توسط خود او، در ابتدا می‌تواند با عطا کردن منفعت‌های محسوس همراه باشد.

با قرار گرفتن فرزند در بسترهای طیّب و روبرو شدن با انسان‌های طیّب، به طور طبیعی، وی به سمت حیا و پروای الهی قدم برمی‌دارد و به زودی جوانه‌های ایمان و تقوا در او شکوفا می‌شود. همچنین با آزاد بودن کودک در عین محدودیت صحیحی که از جانب محیط بر او وارد می‌شود، میل به محدود قرار دادن خود و رعایت محدوده و محدودیت‌ها در او پدیدار می‌شود. آزادی در فضا و زمانی محدود، سه مفهوم به ظاهر ضد را برای کودک نمایان می‌سازد و می‌تواند آموزشی برای عدم منافات جمع شدن این سه باشد. رهاورد این آموزش برای کودک در دوران‌های بعد، فهم عدم منافات عبودیت خدا و اختیار و آزادی در عمل است.

برخی از ویژگی‌هایی که کودک به یُمن فهم تمایز می‌تواند بفهمد، به شرح زیر است: درک تمایز بین اشیا درک خواص اشیا به واسطه تمایز آنها درک فاصله بین خود و کارها و امکان انجام‌دادن یا ندادن آنها درک فاصله مکان‌ها و فهم نسبی زمان درک تمایز ویژگی‌های افراد از نظر خلق و خو درک تمایز افراد از نظر نسبت‌ها و روابط درک مسیرهای رسیدن به خواسته‌ها

قیود وقتی در حالت تبیینی و توضیحی به کار می‌روند باعث فهم بیشتر و در صورت استفاده در درخواست‌ها باعث زندگی سخت‌تر می‌شوند. کودکان این استفاده به‌جا و نابجا از قید را که به فهم کمتر یا بیشتر و زندگی سخت‌تر یا راحت‌تر منجر می‌شود، از والدین خود می‌آموزند. وقتی والدین به صورت نابجا با خود و با کودک از قید استفاده می‌کنند، او نیز سعی می‌کند چنین کند.

ارتباط با گناه و افراد گناه‌آلود از بدترین ابتلائاتی است که کودک می‌تواند با آن مواجه شود؛ زیرا به طور طبیعی در او انس با گناه تقویت شده و ممکن است ذائقه او برای همیشه به گناه آلوده شود. در این حالت، تمایزی که در کودک ایجاد می‌شود، تمایزی خطرساز است؛ زیرا همه چیز را از منظر گناه و لذت‌های گناه‌آلود نگاه می‌کند و در نتیجه تمایز منفی در او شکل می‌گیرد.

«نه» و «بله» مخفف وضعیت مخالفت و موافقت فرد با چیزی بوده و در واقع، به نفی یا اثبات مطلبی دلالت دارد. موارد استعمال آن به صورت مخفف نیز بسیار رواج داشته و نشان‌دهنده واکنش و جواب نسبت به سؤال یا کنش‌هایی دیگر است. به تدریج، این دو کلمه، نمادی در واکنش منفی یا مثبت نسبت به چیزی می‌شوند که البته ممکن است آن چیز درست یا نادرست، حق یا باطل باشد. طبیعی است که فرزند در سنی نیست که برای او حق و باطل موضوعیت داشته باشد؛ ولی به نسبت سن او درست و لازم یا نادرست و غیرلازم معنا دارد. در این صورت، کودک یا به مطلبی درست و لازم یا نسبت به مطلبی نادرست و غیرلازم جواب مثبت می‌دهد. همچنین ممکن است نسبت به امری درست و لازم یا امری نادرست و غیرلازم جواب منفی ارائه کند. بدین ترتیب نه و بله به عنوان نماد موضع‌گیری در زندگی طفل بسیار اهمیت دارد و اگر پدر و مادری نتوانند مهارت نه و بله گفتن به‌جا را به کودک خود آموزش دهند، جهت زندگی او به سمت گمراهی تنظیم می‌شود.

آموزش شروط برای کودک نیز با رویاروکردن او با موقعیتی که در آن، به واسطه وجود یا فقدان شرطی، از نصیبی بهره برده یا محروم می‌شود، صورت می‌پذیرد. والدین می‌توانند صحنه‌هایی از تحقق شروط را با هنرمندی به نمایش گذاشته و کودک را درباره توجه به اسباب در موفقیت هوشیار بنمایند. هم‌چنین در این سن لازم است کودک نقش سبب در تحقق را به خوبی مشاهده کند تا از فکر شانسی بودن مواهب یا رسیدن ناگهانی ضررها خالی شود.

پس از تولد کودک، مادر و فرزند از نظر توانایی در وضعیت ضعیفی قرار دارند و به همین دلیل بسیار آسیب‌پذیرند. خواندن سوره مبارکه انسان در این حالت موجب تقویت مادر و به تبع فرزند است. خواندن این سوره در اوایل دوره شیرخوارگی، ان شاء الله به پیوند کودک با اهل بیتعلیهم‌السلام منجر خواهد شد. خواندن تعقیبات حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها نیز در دوره شیرخوارگی، به جاری شدن ذکر در کودک خواهد انجامید. هم‌چنین خواندن یک ختم قرآن به نیت تحقق آنچه در ثواب قرائت سوره‌ها ذکر شده، ان شاء الله زندگی کودک را با برکت خواهد کرد. به نظر می‌رسد اگر خواندن این سوره‌ها با صوت و به صورت القای به کودک باشد، تأثیر بیشتری داشته باشد. گفتنی است خواندن سوره‌ها و ادعیه در هنگام شیردهی تأثیر را مضاعف می‌کند.

أمیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: هر کس بخواهد وقتی از دنیا می‌رود در حالی بمیرد که از گناهان پاک شده باشد همچون طلا که از ذرّات ناخالصی پاک و ناب می‌شود و هیچ کدورتی در آن نمی‌ماند، و هیچ کس از او طلب داد و مظلمه‌ای نکند؛ پس باید که در پی نمازهای پنجگانه دوازده بار شناسنامه خدا را یعنی سوره قل هو اللَّه را بخواند، سپس دست‌هایش را بگشاید و این دعا را بخواند: اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک بِاسْمِک الْمَکنُونِ الْمَخْزُونِ الطَّاهِرِ الطُّهْرِ الْمُبَارَک وَ أَسْأَلُک بِاسْمِک الْعَظِیمِ وَ سُلْطَانِک الْقَدِیمِ أَنْ تُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ یا وَاهِبَ الْعَطَایا یا مُطْلِقَ الْأُسَارَی یا فَکاک الرِّقَابِ مِنَ النَّارِ أَسْأَلُک أَنْ تُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُعْتِقَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ أَنْ تُخْرِجَنِی مِنَ الدُّنْیا آمِناً وَ أَنْ تُدْخِلَنِی الْجَنَّةَ سَالِماً وَ أَنْ تَجْعَلَ دُعَائِی أَوَّلَهُ فَلَاحاً وَ أَوْسَطَهُ نَجَاحاً وَ آخِرَهُ صَلَاحاً إِنَّک أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیوبِ

ایجاد امنیت به تدریج کودک را مستقل و فعال بار می‌آورد و عدم امنیت نیز او را وابسته و غیرفعال می‌سازد.

می‌توان آموزش استعانت از خداوند به وسیله اسم خدای رحمن رحیم را محور فهم هر قید و حرفی برای کودک دانست و با ترغیب او برای شروع کارها با بسم الله الرحمن الرحیم فهم قید و حرف را برای او آسان کرد.