بریده‌هایی از کتاب انقلاب و نفت

اوایل کار، شهید تندگویان در آبادان مستقر بود. ما به دلیل فشاری که برای پاکسازی می‌آوردند، تندگویان را به آبادان فرستادیم تا هم مراقب باشد کارشناسان را از دست ندهیم و هم بتواند فشارها را خنثی کند. او آنجا بود که اعتدال را در پاکسازی‌ها انجام دهد.

ما ضد غرب و شرق نبودیم بلکه باید گفت نوکر شرق یا غرب نبودیم و مستقل بودیم. پس از پیروزی انقلاب ما برای حفظ مناقع ملی عضویت در اوپک را به صورت یک عضو فعال ادامه دادیم و مورد احترام هم بودیم.

مهندس حسین عظیمی امور بین‌الملل نفت را اداره می‌کرد. تیزهوشی عظیمی این‌گونه بود که نمایندگان سیزده شرکت ژاپنی را در سیزده اتاق قرار داده بود و به همین تعداد، کمیسیون جداگانه تشکیل شده بود و هیچ‌کدام نیز از یکدیگر خبر نداشتند. حتی به یاد دارم که بعضی بر سر دریافت پنج‌هزار بشکه بیشتر ساعت‌ها بحث می‌کردند.

انقلاب که پیروز شد، پیشنهاد تشکیل سپاه پاسداران را در اردیبهشت ۵۸ من خدمت حضرت امام دادم. ایشان هم نامه‌اش را به شورای انقلاب نوشتند. خانم دباغ این نامه را به شورای انقلاب برد، شورای انقلاب نامه حضرت امام را می‌گیرد و می‌گوید چشم، اما غرضی نباید آنجا رییس باشد. بعدها هم به من گفتند که به اتفاق آرا؛ یعنی هم مرحوم بهشتی، هم مرحوم طالقانی و هم آقای مهندس بازرگان. اینها همه من را می‌شناختند. این عده گفته بودند که اینکه تشکیلات نظامی را تحویل یک آدم سیاسی بدهیم به صلاح نیست.

به من حکم معاون عمرانی استاندار دادند و یک روز پول نفت را هم در اختیار من گذاشتند. آنجا براساس مفهومی که در ذهنم شکل گرفته بود که توسعه اجتماعی بر توسعه سیاسی مقدم است شروع به کار کردم. من با مطالعاتی که در خانواده یا در جریان مبارزات داشتم، به این نتیجه رسیده بودم که توسعه اجتماعی، جریان سیاسی را به داخل خودش می‌کشد. جریان سیاسی توفیق اینکه بتواند ماندگار بشود را ندارد مثلا این دویست‌ساله را همه تعریف من از توسعه اجتماعی ایران بر این مبانی است و شواهد هم هست. آنجا رفتیم کار اجتماعی کردیم ضمن اینکه مهندس برق بودم و بر مسائل فنی تسلط داشتم.

زمانی به ما فشار می‌آوردند که شخص مفید و کارآمدی چون مهندس عظیمی صلاحیت ندارد که در این جایگاه باشد و باید برکنار شود، زیرا در زمان شاه قرارداد فروش نفت به اسرائیل را امضا کرده است. بنده هم اعلام کردم که درست است که ایشان آن قرارداد را امضا کرده، اما در آن زمان، دولت وقت با آن رژیم رابطه داشته وفروش نفت به آن رژیم تحریم نشده بود. استدلال ما این بود که نباید در این باره به مهندس عظیمی فشار آورد، زیرا او کار سیاسی انجام نمی‌داده، بلکه وظیفه‌اش این بوده که منافع ایران را از جنبه اقتصادی حفظ کند، که همین کار را هم کرده بود.

محور فشارها و انتقادها این بود که چرا دولت انقلابی با کارشناسانی همکاری می‌کند که در کارنامه خود، فروش نفت به اسرائیل را دارند.

ما چنین مشکلاتی را با افراد دیگر هم داشتیم، مثلا با تیمسار مدنی که علاوه بر فرماندهی نیروی دریایی، استاندار خوزستان هم بود. او تعهد کرده بود که در طبس برای زلزله‌زدگان خانه بسازد. البته درست است که باید به احساسات انسانی افراد احترام گذاشت، اما سخن مهندس بازرگان این بود که خانه ساختن در طبس ارتباطی به فرمانده نیروی دریایی و استاندار خوزستان ندارد. البته آقای مدنی هم جواب می‌داد که مردم گرفتارند و باید برای آنها خانه ساخت.

وقتی وارد صنعت نفت شدم، از این شوراها زیاد درست شده بود، مثلا شورای انقلابی کارگران، یا شورای انقلاب صنعت نفت و.... در بندر امام خمینی گروه‌های چپ فعالیت‌های بسیاری داشتند. همین‌ها بودند که در آبادان گروگان‌گیری کردند و حزب جمهوری هم، گرچه با حسن‌نیت اما بدون اطلاع از ماهیتشان، از آنها دفاع می‌کرد.

۱۴ آذر ۵۸، در مصاحبه با خبرگزاری پارس، اعلام می‌کنید در کاراکاس باید تصمیم گرفته شود که مبنای تعیین قیمت به ارزی غیر از دلار باشد و این موضوع در اوپک مطرح است. اکنون -در دولت نهم و دهم- نیز این بحث‌ها را می‌شنویم. آیا نمی‌دانستید که تصمیمات اوپک بر مبنای اجماع است؟ می‌دانستیم، اما هر کسی می‌تواند پیشنهاد دهد. البته جنبه شعار سیاسی این پیشنهاد بر جنبه اقتصادیش می‌چربد. به یادم دارم پس از اینکه این حرف را زدم، سفیر آلمان به ملاقاتم آمد و گفت که اگر این کار را انجام دهید، ما گرفتار می‌شویم، چون به این اندازه مارک نداریم. حقیقت این است که این جمله من بی‌مطالعه و اصطلاحا صد تا یک غاز بود!

دشوار است که هم در برابر این خلافکاری‌ها بایستی و هم صنعت را اداره کنی.

آیت‌الله خمینی در قم بودند. فشارها و تحرکات شدیدی علیه نزیه راه افتاده بود. این فشارها مستقیما به بیت در قم منتقل می‌شد. ایشان هم به دلیل اینکه در فشار بودند، برای اینکه مسائل را حل کنند، دامادشان را معین کردند تا ببینند معترضان چه می‌گویند. بر همین اساس، آقای اشراقی نماینده ایشان در شرکت ملی نفت شد. ولی او نمی‌توانست این مسائل را حل کند.

ایرادی که آقای اشراقی به نزیه گرفت این بود که چرا کارکنان زن شاغل در شرکت ملی نفت حجاب ندارند. مدیرعامل شرکت نفت چه کاری می‌توانست در این زمینه انجام دهد؟ بنابراین، اثر آقای اشراقی این بود که واسطه‌ای بین کارگران، آیت‌الله خمینی و نزیه باشد.

وقتی عده‌ای می‌گویند تولید را بالا ببریم، باید ازشان پرسید از کجا می‌خواهید تولید را بالا ببرید؟! از آنجاهایی که می‌خواهید بالا ببرید اسم ببرید و بگویید که از آنجا چطوری صیانت می‌کنید. چون عرض کردم به جایی می‌رسیم که اصلا اُپتیمم است و نمی‌توانیم در آن نقطه تولید را بیشتر کنیم.

در دهه ۸۰ میلادی یک دفعه هند و چین وارد بازار نفت شدند و تقاضا بالا رفت و دیدید که در یک موقعی به ۱۵۰ دلار هم رسید. اینکه شما بتوانید نبض دنیا را به سمتی ببرید که بتواند اثبات وجودی شما بکند، به مراتب باارزش‌تر از این است که اثبات نفیی شما را بکند.

من هم هرگز در کار وقتی که به جدال می‌کشد خیلی جلو نمی‌روم. دستور قرآن است. جدال که به جایی نمی‌رسد.

ما قبل از انقلاب ۱۸ هزار آمریکایی در صنعت نفت داشتیم که هر کدام ماهانه حقوقی بالغ بر ۱۲ هزار دلار دریافت می‌کردند. ۱۸ هزار نفر و ماهانه ۱۲ هزار دلار. یعنی ما ۲۱۶ میلیون دلار حقوق آمریکایی‌های حاضر در صنعت نفتمان را می‌دادیم.

می‌گوییم نفت در بودجه کشور بایستی که تبدیل به استعداد بشود نه به هزینه.

حدود چند سال پیش معاون وقت وزارت خارجه آمریکا که در سال ۱۳۶۵ معاون بوده، می‌گوید که ما تصمیم گرفتیم قیمت جهانی نفت را در یک دوره پایین بیاوریم، برای تحقق چند هدف؛ ۱) ایران را وادار به پایان دادن جنگ کنیم، ۲) فرآیند فروپاشی اتحاد شوروی را تسهیل کنیم (چون درآمد عمده شوروی هم از نفت و گاز بود) و ۳) درآمد لیبی را کم کنیم که نتواند حمایت از تروریسم کند.

اگر شما اقتصاد نفت، منحنی تقاضای نفت و کشش قیمتی تقاضا را نگاه کنید خیلی راحت به این نتیجه می‌رسید که قیمت مهم است، چرا؟ برای اینکه نفت، کالایی است که تقریبا منحنی تقاضایش عمودی است یعنی نفت یک کالای ضروری است و مطالعات اقتصادسنجی هم این را تایید کرده است؛ در دوران مختلف، مناطق مختلف و برای کشورهای مختلف در سطح جهانی که مطالعه شده این را تایید کرده است.

کشوری که غرض و مرض خاصی نداشته باشد ترجیح می‌دهد که قیمت بالا باشد. حالا ممکن است که بگوید من قیمت را آنقدر بالا نمی‌برم که اقتصاد دنیا به هم بریزد اما قیمت‌های خیلی پایین هیچ وقت به نفع تولیدکننده کالای فناپذیر نیست.

از ابتدای تاسیس اوپک تاکنون یک پارادایم و یک نگاه ثابت بر این سازمان حاکم نبوده است.

از ابتدای تاسیس اوپک تاکنون یک پارادایم و یک نگاه ثابت بر این سازمان حاکم نبوده است. اگر از منظر روابط بین تولیدکننده و مصرف‌کنده بخواهیم به سیر تکامل اوپک بپردازیم به ۳ یا ۴ دوره خواهیم رسید. تقسیم‌بندی به ۳ یا ۴ دوره نیز به دلیل نوع نگاه‌هایی است که به این سازمان می‌شود.

زمانی که اوپک با ۵ عضو ابتدایی شامل ایران، عربستان، ونزوئلا، کویت و عراق تشکیل می‌شود، بنیان‌گذاران آن به دنبال پاسخگویی به یک آرمان تاریخی هستند و آن آرمان این است که این کشورها درآمد یا دریافتی بیشتری از تولید نفت‌شان داشته باشند تا بتوانند از این راه به بهبود زندگی مردمشان کمک کنند.

وقتی به اهداف بانیان ملی کردن صنعت نفت ایران نگریسته شود، فارغ از اینکه مقاصد سیاسی مثل جلوگیری از دخالت خارجی در سرنوشت کشور از این کار خود داشتند، اما در بُعد نفت عدم رضایت از دریافتی و عایدی نفت به‌طور بسیار روشن در اهداف ایشان دیده است. در ابتدای پیشنهاد برای ملی شدن صنعت نفت نیز به‌صراحت عبارت «به نام سعادت ملت ایران» آمده است. این‌گونه می‌توان گفت که سردمداران ملی شدن نفت سعادت ملت را در افزایش درآمد نفت می‌دانستند.