بریده‌هایی از کتاب فروپاشی

بزرگ‌ترین مسئلهٔ ما آب است، شور شدن است،‌ بیابان‌زایی و جنگل‌زدایی است، و بالاتر از همه عبور از خط قرمز جمعیت و بدتر از آن جمعیت مهارناپذیر همسایگان و بیم جنگ!‌ جمعیتی که طبیعت و منابع قابل اتکا در ایران و در جهان پاسخ‌گوی تأمین نیازهای آن نیست، تا چه رسد به رفاه و آسایشی در معیار امروزی! در این کتاب نامی از ایران نیامده اما در حیرتم که چگونه سطرسطر آن را مرتبط با این سرزمین کهن و مسائل دیرپای آن می‌بینم.

با نگاه به پنجمین عامل، باید حیرت کنیم که چرا شاهان و اشراف نتوانستند این مسائل ظاهراً آشکاری را که موجب تزلزل جوامعشان می‌شد شناسایی و حل کنند. معلوم است که آن‌ها بیشتر دغدغه‌های کوتاه‌مدت داشتند (ثروت‌اندوزی، جنگ‌افروزی، برپایی یادمان‌ها، رقابت با یکدیگر و طلب مواد غذایی از روستاییان). شاهان و اشراف مایا هم مانند بیشتر رهبران سراسر تاریخ بشر، تا جایی که می‌توانستند اعتنایی به مسائل درازمدت نداشتند.

آیا درست همان‌طور که ما امروز به ویرانه‌های جنگلی شهرهای مایا خیره می‌شویم، روزی گردشگران با حیرت به آسمانخراش‌های زنگارگرفتهٔ نیویورک نخواهند نگریست؟

فقط همان افراد شرور جهان اول هستند که طبیعت را نمی‌شناسند، به محیط زیست احترام نمی‌گذارند و آن را تخریب می‌کنند.

شاید این حرف بی‌رحمانه به نظر برسد، اما در رؤیاهایم، اگر دست خودم باشد، مایلم پَت پیش از من از دنیا برود. دلیلش این است که وقتی ازدواج کردیم قول دادم او را دوست بدارم، احترام بگذارم و مراقبش باشم، و اگر اول او بمیرد، خواهم دانست که به عهدم وفا کرده‌ام.

بسیاری از جوامع پیشین (از جمله اتحاد جماهیر شوروی) پس از رسیدن به اوج به‌سرعت زوال یافتند و این زوال‌های ناگهانی برای شهروندانشان غافلگیرکننده و تکان‌دهنده بوده است. در بدترین مواردِ فروپاشی کامل، همهٔ افراد جامعه می‌مردند یا مهاجرت می‌کردند.

اگر وجود هزاران نفر ساکن جزیرهٔ ایستر فقط با ابزارهای سنگی و قدرت ماهیچه‌هایشان کافی بود که محیط زیست و بدین ترتیب جامعهٔ خودشان را نابود کنند، چگونه ممکن است اکنون میلیاردها نفر با ابزارهای فلزی و قدرت ماشین نتوانند از عهدهٔ بدتر از آن برآیند؟

در این کتاب نامی از ایران نیامده اما در حیرتم که چگونه سطرسطر آن را مرتبط با این سرزمین کهن و مسائل دیرپای آن می‌بینم.

بینشی که هنوز هم رواج دارد مبنی‌بر این‌که می‌توانیم خوشبختی بشر را صرفاً با افزایش تولید مواد غذایی و بدون کشیدن لگام رشد جمعیت تأمین کنیم، به پایانی اسفبار منتهی می‌شود.

این نکته مهم است که ما ریشه‌های نسل‌کشی روآندا را درک کنیم نه به دلیل این‌که بتوانیم از قاتلان اعادهٔ حیثیت کنیم، بلکه بتوانیم از بینش به دست‌آمده برای کاهش خطر تکرار این گونه وقایع در روآندا یا در سرزمین‌های دیگر بهره بگیریم، همان‌طور که کسانی زندگی یا کار خود را مصروف شناخت ریشه‌های هالوکاست نازی، یا مصروف شناخت ذهنیات قاتلان و متجاوزان زنجیره‌ای کرده‌اند. این گزینش و اقدام آن‌ها به منظور تخفیف و تعدیل مسئولیت‌های هیتلر، قاتلان زنجیره‌ای و متجاوزان نیست، بلکه می‌خواهند بدانند آن اتفاقات مخوف چگونه پدید آمد و چگونه می‌توانیم به بهترین وجه از تکرار آن جلوگیری کنیم.

عواملی که در ناکامی‌های تصمیم‌گیری گروهی نقش دارند. این عوامل را به زنجیره‌ای شامل چهار دسته تقسیم می‌کنم: نخست ممکن است گروهی نتواند مسئله‌ای را پیش از آن‌که عملاً پدید آید، پیش‌بینی کند. دوم وقتی آن مسئله پدیدار می‌شود، ممکن است گروه نتواند آن را درک کند. سوم پس از درک مسئله، شاید حتی نتواند درصدد حل آن برآید. و در آخر ممکن است درصدد حل آن برآید، اما موفق نشود.

دولت تروخیو برای این‌که امکان هرگونه شورش موفقیت‌آمیز یا حمله‌ای را کاهش دهد، نیمی از بودجهٔ دولتی را صرف نیروهای زمینی، دریایی و هوایی عظیم می‌کرد که بزرگ‌ترین ارتش در منطقهٔ کارائیب و حتی مجهزتر از ارتش مکزیک بود.

فروپاشی جامعهٔ ایستر بلافاصله پس از رسیدن آن جامعه به اوج جمعیت، ساخت یادبودها و تأثیرات زیست‌محیطی‌اش رخ داد.

اگر مردم را از جنبه‌ای بافضیلت یا قابل تحسین بیابیم، آگاهی از این‌که در موارد دیگر چنان نیستند، ناراحتمان می‌کند.

نه زندگی و نه تاریخ کسب و کاری نیست درخور کسانی که خواهان سادگی و ثبات هستند.

نخستین ایستگاه در نقشهٔ راه من این است که گروه‌ها به دلیل غفلت از پیش‌بینی وقوع مشکل، چه بسا بنا به دلایل گوناگون به کارهای فاجعه‌آمیزی دست بزنند. یکی از دلایل این است که دربارهٔ چنان مسائلی تجربهٔ قبلی نداشته‌اند، بنابراین شاید امکان حل آن را نمی‌دیدند. مثال بارز این موضوع، فاجعه‌ای است که مهاجران بریتانیایی در دههٔ ۱۸۸۰ میلادی با آوردن خرگوش و روباه از بریتانیا به استرالیا برای خودشان به بار آوردند. امروزه این دو حیوان در صدر فهرست مصیبت‌بارترین نمونه‌های تأثیرگذاری گونه‌های بیگانه بر محیط زیستی است که بومی آن نبوده‌اند

ما نیز در معرض فراموشی وقایع هستیم. یکی دو سال پس از کمبود بنزین در بحران نفت ۱۹۷۳ خلیج فارس، ما آمریکایی‌ها از ماشین‌های بنزین‌خوار روی‌گردان شدیم، اما بعد آن تجربه را فراموش کردیم و اکنون به‌رغم این‌که در ده‌ها جلد کتاب وقایع سال ۱۹۷۳ نوشته شده است، مردم پذیرای اتومبیل‌های بزرگ SUV شده‌اند. وقتی شهر توسان در آریزونا در دههٔ ۱۹۵۰ گرفتار خشکسالی وخیمی شد، شهروندان نگران شده‌اش سوگند یاد کردند که آب در دسترس خود را بهتر مدیریت کنند، اما خیلی زود به ساخت میدان‌های بازی گلف با شیوه‌هایی که آب زیادی صرف آن می‌شد و آبیاری باغچه‌هایشان بازگشتند.

برای اشاره به این‌گونه روندهای آهستهٔ پنهان‌شده در میان تلاطم‌های پر سر و صدا عبارت "وضعیت هنجار خزنده" را به کار می‌برند. اگر اقتصاد،‌ فرهنگ،‌ راهبندان‌های ترافیکی یا هرچیز دیگری خیلی آهسته در حال افول باشد، مشکل می‌توان تشخیص داد که هر سال به طور متوسط اندکی بدتر از سال پیش است، بنابراین استاندارد مبنا که "هنجار" یا وضع متعارف را تشکیل می‌دهد، تدریجی و به طور نامحسوس تغییر می‌کند.

بزرگ‌ترین مسئلهٔ ما آب است، شور شدن است،‌ بیابان‌زایی و جنگل‌زدایی است، و بالاتر از همه عبور از خط قرمز جمعیت و بدتر از آن جمعیت مهارناپذیر همسایگان و بیم جنگ!‌

دلیل این‌که چرا روستاییان از شیوهٔ زندگی تجملی شاه و دربارش حمایت می‌کردند، برای تغذیه ذرت و آهو فراهم می‌آوردند و کاخ‌هایش را می‌ساختند، این بود که شاه تلویحاً قول‌های بزرگی به روستاییان می‌داد. به‌طوری که خواهیم دید، اگر خشکسالی می‌شد، شاهان با روستاییان مشکل پیدا می‌کردند، چون چنین واقعه‌ای به معنای شکستن پیمان شاهانه بود.

همهٔ عناصر بنیانی تمدن اروپای قرون وسطا طی بیش از ده‌هزار سال گذشته در میان یا پیرامون هلال حاصل‌خیز پدید آمد، یعنی در آن ناحیهٔ هلالی‌شکل جنوب غربی آسیا از شمال اردن تا جنوب ترکیه، سپس ایران در سمت شرق.

دلیل این‌که چرا روستاییان از شیوهٔ زندگی تجملی شاه و دربارش حمایت می‌کردند، برای تغذیه ذرت و آهو فراهم می‌آوردند و کاخ‌هایش را می‌ساختند، این بود که شاه تلویحاً قول‌های بزرگی به روستاییان می‌داد. به‌طوری که خواهیم دید، اگر خشکسالی می‌شد، شاهان با روستاییان مشکل پیدا می‌کردند، چون چنین واقعه‌ای به معنای شکستن پیمان شاهانه بود.

باید حیرت کنیم که چرا شاهان و اشراف نتوانستند این مسائل ظاهراً آشکاری را که موجب تزلزل جوامعشان می‌شد شناسایی و حل کنند. معلوم است که آن‌ها بیشتر دغدغه‌های کوتاه‌مدت داشتند (ثروت‌اندوزی، جنگ‌افروزی، برپایی یادمان‌ها، رقابت با یکدیگر و طلب مواد غذایی از روستاییان). شاهان و اشراف مایا هم مانند بیشتر رهبران سراسر تاریخ بشر، تا جایی که می‌توانستند اعتنایی به مسائل درازمدت نداشتند.

همهٔ عناصر بنیانی تمدن اروپای قرون وسطا طی بیش از ده‌هزار سال گذشته در میان یا پیرامون هلال حاصل‌خیز پدید آمد، یعنی در آن ناحیهٔ هلالی‌شکل جنوب غربی آسیا از شمال اردن تا جنوب ترکیه، سپس ایران در سمت شرق.

سرانجام رؤسا خود را بی‌مرئوس یافتند. آخرین حقی که برای خود محفوظ داشتند این مزیت بود که آخرین کسانی باشند که از گرسنگی می‌میرند.

مسائل زیست‌محیطی به‌راستی جوامع بشر را در تنگنا قرار می‌دهد، اما واکنش‌های جوامع نیز تفاوت ایجاد می‌کند. همچنین، عملکرد مناسب یا نامناسب رهبران نیز تفاوت‌هایی پدید می‌آورد.

نظام آموزش و پرورش کشور آموزش می‌داد که از تروخیو سپاسگزاری شود، و شعارهای سپاسگزاری در همهٔ جایگاه‌های شیر آب اعلام می‌داشت: "این آب را تروخیو فراهم کرده است."

وی سیاستمداری بسیار ماهر، بدبین و عمل‌گرا بود که در تاریخ چهل‌ودوسالهٔ پیشین دومینیکن هیچ‌کس به گرد پایش نرسیده بود. او مظهر "ماکیاولیسم" بود. دائماً میان ارتش، توده‌ها و گروه‌های نخبگان توطئه‌گر با حفظ تعادلی ظریف عمل می‌کرد؛

در دوران بالاگوئر فساد فراوان بود که آن را مجاز می‌دانست، اما خودش، برخلاف تروخیو، نه فاسد بود نه علاقه‌ای به ثروت شخصی داشت. خودش می‌گفت: "فساد کنار درِ دفتر کارم متوقف می‌شود."

حشرات، ماهیان آب شیرین صادراتی و مردم چین به سهو یا به عمد با کشتی یا هواپیما وارد کشورهایی در سواحل دیگر می‌شوند