بریده‌هایی از کتاب مهارت‌های تربیت کودک ۲ تا ۷ سال با رویکرد طیب‌گزینی

بر اساس روایات متعدد، هر کس بتواند در کلام، تقوای خود را فعال نماید در سایر امور زندگی نیز قدرت تقوا در او فعال می‌شود.

مهمترین اصل تربیت در همه دوره‌ها، التزام عملی والدین و مربیان به رفتارها و باورهایی است که از فرزندان خود انتظار دارند.

والدینی که با تهیه اسباب‌بازی‌های بسیار، فرزند را به حال خود رها می‌کنند، عملا تأثیرگذاری والدین بر او را کم کرده و به عکس موجب تأثیرپذیری شدید او از محیط می‌شوند.

دوره اول زندگی سال‌های طلایی یادگیری کلام است. کودکان به راحتی هر آنچه را می‌شنوند یادگرفته و بروز می‌دهند. همانطور که نوع زبان و گویش یادگرفته می‌شود، محتوای کلمات چه سخیف و چه زیبا نیز ثبت شده و در نطق کودک اثرات پایداری را برجای می‌گذارد. کلام در ورای ظاهر الفاظی که دارد و باید شمرده، رسا، ساده و بی‌تکلف ابراز شود، باید از درونی سالم، آرام، پاک و پرمغز خبردهد؛ تا شاکله کودکی پاک را شکل دهد.

از آن‌جایی‌که کودک درکی درست از امور انتزاعی ندارد، والدین نباید در مورد آن امور مثلِ نظم از کودک انتظار داشته باشند و او را به خاطر عدم انجام آن توبیخ کنند.

قابلیت نطق، تکلم و تجربه‌پذیری از طریق حواس سه توانمندی مهم‌اند که زمینه لازم برای بذرپاشی علم حقیقی را از همان سنین اولیه مهیا می‌سازند.

برنامه‌ریز طفل، بیرونی است نه درونی. فطرت انسان نیازمند هدایت و شکوفایی است. درصورتیکه فطرت به حال خود رها شود به تدریج دراثر درگیر شدن با لعب، لهو و زینت دنیا به انحراف کشیده شده و یا در همان وضعیت بدوی در انسان باقی می‌ماند؛ بنابراین لازم است این برنامه‌ریزی از بیرون برای کودکی که خصوصا در دوره اول رشد، است، توسط والدین یا مربیان انجام شود.

ساختار کودک پیچیده نیست. به راحتی می‌توان با فهم توان‌های کودک و ارتباط میان آن‌ها تأثیری را ایجاد یا نشانه‌ای را برطرف ساخت و در عین حال از واکنش‌ها و بروزات کودک به فرایندهای خیالی و درون او پی برد.

به عبارت دیگر خوب دیدن و خوب شنیدن گام اول تصدیق واقعیات و حقیقت‌های عالم است.

والدینی که اصول خود را در تربیت فرزندان، بر اصول الهی منطبق نگردانند و بر طبق خواهش‌های نفسانی یا منابع دیگر باید و نبایدهای تربیتی را تعریف و اجرا کنند، از دایره ولایت و تربیت الهی خارج می‌گردند.

با دانستن توانمندی‌های کودک در هر سن، انتظاراتمان را تعدیل کرده و نه بیش از اندازه توان او انتظار داریم و نه به کمتر از آن راضی می‌شویم.

هدف تأدیب نطق در این دوره باید شکل‌دهی به درونیات و نیمه پنهان ساختار وجودی به گونه‌ای باشد که در مراحل رشدی بعد بتواند به قول سدید همراه با اعتقادات و ایمانی محکم تبدیل شود.

تا ۷ سالگی، دوران شکل‌گیری تخیلات، افکار و باورهای محدود عینی و مبتنی بر حواس است.

کودک نسبت به نیازها و بروزاتش آگاهی کاملی نداشته و هوشیار نیست؛ (کودک پاسخی برای چراهای والدین ندارد. چرا می‌خواهی بازی کنی؟)

حواس در ابتدا مساوی عمل یا واکنش است به همین دلیل، آسیب‌پذیری روان کودک در این دوره بیشتر است چون هر محرکی بلافاصله بر رفتار او، اثر می‌گذارد.

نطق کودک، فشارشکنی از جنس تفکر و تحلیل ندارد و به راحتی به تحلیل‌های سطحی و ظاهری و غلط دست یافته و واقعیت را تحریف می‌کند. مثلا هر بلند حرف زدنی را نشانه ناراحتی فرد می‌داند. داستانهایی سر هم می کند که نشان از بافتن‌هایی است که بین اتفاقات و بروز احساسات بیان می‌شود. از دعوای والدین خود فکر می‌کند که او مقصرّ است یا خودش را موجودی بد و دوست نداشتنی می‌پندارد و مانند این‌ها. به همین دلیل مواجهه کودک با صحنه‌های ترسناک، مشاجرات، گناهان، مناظر شهوت‌آلود و داد و فریاد، اثرات عمیق و پایداری بر تصاویر ذهنی یا خیالات، گزاره‌ها، باورها و صفات برآمده از آن‌ها خواهد گذاشت.

کودک در این دوره به شدت تحت تأثیر حواس قرار دارد و هرآنچه را تجربه کند، از آن اثری مستقیم می‌گیرد؛ مثلا دیدن دعوا و مشاجره ممکن است منجربه اضطراب و لکنت در او شود.

نطق، کلام، حواس و طیبات چهار کلیدواژه اصلی در چیدمان اصول و مهارت‌های تربیتی دوره اول رشد می‌باشند.

یادتان باشد بچه‌ها به هیچ وجه دوست ندارند سرزنش بشنوند استفاده از جملاتی مانند این که "مگر به من قول نداده بودی و مانند آن" لجاجت کودک را بر می‌انگیزند.

بهترین زمان برای هدایت نطق، که به ادب کردن یا تأدیب نطق از آن یاد شده، در این دوره است. در این صورت تربیت در این دوره به خلاف نظربرخی والدین یا مربیان به معنای رها گذاشتن کودک نیست، بلکه بیشترین انرژی و برنامه‌ریزی باید در همین دوره برای تأدیب نطق کودک اختصاص یابد. درعین اینکه کودک فضایی از آزادی و نشاط را تجربه می‌کند والدین می‌بایست روح عبودیت را در فضای تربیتی و تأدیب نطق کودک اعمال کنند. نطق به صورت مستقیم به درونیات، تخیلات و باورها مرتبط است بنابراین برنامه‌ریزی برای تأدیب نطق، شکل‌دهی به باورها، افکار و تخیلات را نیز دربرمی‌گیرد. نطق می‌تواند به گونه‌ای هدایت و تأدیب شود، که هم کودک شناخت کافی از نیازها و درونیاتش پیدا کند و هم بتواند آن را به شیوه‌ای مطلوب متناسب با موقعیت بروز دهد.

درنظرداشتن همه دارایی‌های کودک و ارتباط آن‌ها با یکدیگر برای برنامه‌ریزی بهتر در مسیر رشد ضروری است. نطق به عنوان ابراز درونیات به بیرون، کلام به عنوان عرضه و انتقال آگاهی به مخاطب با قصدی مشخص و حواس به عنوان گذرگاه و معبر اطلاعات و تأثیرات، به صورت متقابل بایکدیگر ارتباط دارند. هیجان‌ها یا نیازهای درونی می‌توانند در قالب واژگان اعلام شود. کلمات بر شکل‌دهی افکار و گرایشات و نیازها تأثیر می‌گذارد. نطق و کلام نیز بر حواس اثرگذاشته و از آن تأثیرمی‌پذیرند.

یکی از راه‌های ارزیابی کیفیت تربیت در ۷ سال اول، گوش‌سپردن به کلام کودک ۶ یا ۷ ساله است که در پایان این دوره قرار دارد. بیان شمرده، به‌جا، هدفمند و قابل فهم همراه با کنترل و پیوستگی در کلام و همین‌طور استفاده از کلمات زیبا نشاندهنده تربیت صحیح کلام می‌باشد.

والدین و مربیان به عنوان افرادی که ولایت خود بر فرزند را از جانب خداوند دریافت کرده‌اند، باید تکلمی حقیقی با کودک برقرار کنند؛ هدف اصلی تکلم با کودک ارتباط دادن او با حقایق فطری است و مگر می‌توان هدفی چُنین والا داشت و با کلام حاوی دروغ، غیبت، تهمت و سرزنش با کودک حرف زد؟

دعای امام سجاد علیه‌السلام در حق فرزندانشان ای خداوند، بر من احسان کن و فرزندانم را برایم باقی گذار و شایستگی‌شان بخش و مرا از ایشان بهره‌مند گردان. ای خداوند، برای من، عمرشان دراز نمای و بر زندگانی‌شان بیفزای. خردسالشان را پرورش ده. ناتوانشان توانا گردان. تنشان و دینشان و اخلاقشان به سلامت دار. در جانشان و جسمشان و در هر کار از کارهایشان که روی در من دارد، عافیت بخش و وظیفه روزی ایشان، برای من و بر دست من پیوسته گردان. ای خداوند، فرزندان مرا، همه، نیکان و پرهیزگاران و بینایان قرار ده. و چنان کن که فرمانهای تو را بشنوند و اطاعت کنند، یاران تو را محبان و نیکخواهان و با دشمنان تو دشمنان و کینه‌توزان باشند.

بار خدایا، بازوی من به نیروی فرزندانم توانا گردان و به آنان، نابسامانیهای من به سامان آور و به ایشان، شمار یاران من فزونی ده و مجلس من به وجود ایشان بیارای و نام من به ایشان زنده دار و در غیاب من ایشان را کارساز من گردان و به ایشان یاریم ده که بر حاجت خود دست یابم. ای خداوند، چنان کن که فرزندان من دوستدار من باشند و بر من مهر ورزند. روی دلشان با من باشد و در یاری من پایدار باشند. فرمانبرداران من باشند نه عصیانگران و نه نافرمانان و نه مخالفان و نه خطاکاران.

بار خدایا، مرا به تربیت ایشان و تأدیب ایشان و نیکی و مهربانی در حق ایشان یاری فرمای. ای خداوند، مرا و نسل مرا از شیطان رجیم در پناه خود دار. تو ما را آفریده‌ای و به نیکی امر کرده‌ای و از بدی نهی و به ثواب آنچه ما را بدان امر کرده‌ای مشتاق و از عقاب آن بیمناک. برای ما دشمنی ساخته‌ای همواره در کار نیرنگ و فریب ما.

بار خدایا، هر چه از تو خواسته‌ام به من عطا کن و حوایج من برآور. و چون بر عهده گرفته‌ای که دعای من به اجابت رسانی، پس دعای من از درگاه خود مران. و چون خود مرا به دعا فرمان داده‌ای، دعای من از آن پیشگاه محجوب مدار. ای خداوند، از فضل خویش هر چه سبب اصلاح من در دنیا و آخرت شود، به من عطا کن، خواه آن را بر زبان آورده باشم یا فراموش کرده باشم، آشکار کرده باشم یا نهان داشته باشم، دیگران را از آن آگاه کرده باشم یا از دیگران پنهان کرده باشم.

ای خداوند، در شمار آنانم بر که خو گرفته‌اند پناه جستن به تو را و سودها برده‌اند از سودای با تو و پناه گرفته‌اند در مأمن عزّ تو و تو از خزانه فضل و نعمت خویش به فراوانی روزی حلالشان داده‌ای و به جود و کرم تو فراخ نعمتی یافته‌اند و به تو از ذلت به عزت رسیده‌اند و از جور و ستم ستمکاران در سایه دادگری تو غنوده‌اند و به رحمت تو از بلا رهیده‌اند و به توانگری تو از بینوایی به توانگری رسیده‌اند و به یمن تقوای تو از گناه و لغزش و خطا در امان مانده‌اند و به طاعت تو به خیر و رشد و صواب توفیق یافته‌اند و به قدرت تو میان ایشان و گناهان مانع پدید آمده است، آن کسان که همه معاصی تو را ترک گفته‌اند و در جوار رحمت تو خفته‌اند.

آنچه در تربیت و ادب الهی کودکان اهمیت دارد، بهره‌مندی از فطرت پاک و الهی آنها و جلوگیری از آسیب‌های احتمالی به آن است.

تربیت در دوره اول رشد، دارای اهمیت حیاتی است. هر نقش و تأثیری در این سنین مانند نقش بر سنگ ماندنی و پایدار است.نطق و درونیات کودک در این دوران آنقدر انعطاف دارد که مانند موم هر نقشی را به خود گرفته و منعکس می‌سازد. یکی از شواهد این حقیقت، تأثیرپذیری بالای کودکان در این دوره است. با افزایش سن میزان این تأثیرپذیری کمتر و اختیار در رشد بیشتر می‌شود.