بریده‌هایی از کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی(۲) از گوتمه بودا تا پیروزی مسیحیت

هنگامی‌که اسرار میترا مورد بحث قرار می‌گیرد نقل جملۀ معروف ارنست رنان مناسبت دارد: «اگر بیماری مهلکی رشد مسیحیت را متوقف نساخته بود سراسر جهان میترایی شده بود.» (Marc Auréle, p ۵۷۹) احتمالاً رنان تحت تأثیر آوازه ومحبوبیت فراگیر اسرار میترا در سده‌های سوم و چهارم قرار گرفته و مجذوب انتشار اسرار میترا در سرتاسر همۀ ولایات امپراتوری روم شده بود. در واقع قدرت و اصالت این دین سرّی جدید احترام همگان را برانگیخته بود. آیین سرّی میترا موفق شده بود میراث ایرانی را با روح یونانیـ رومی تلفیق کند. در معبد خدایان میترا خدایان اصلی جهان باستان با زَُروان و دیگر خدایان شرقی دمخور بودند. افزون بر این، اسرار میترا جریان‌های معنوی خاص دورۀ امپراتوری را جذب و تلفیق کرده بود: اختربینی، تأملات آخرت‌شناختی، دین خورشیدی (که فیلسوفان آن را یکتاپرستی خورشیدی تفسیر می‌کردند). اما زبان آیینی‌اش به‌رغم ایرانی بودنش، لاتین بود

سدۀ دوم به بعد، این دو دین ولادت خدای خود را در یک روز (۲۵ دسامبر) جشن می‌گرفتند و در باورهای مشابهی دربارۀ پایان جهان، داوری واپسین، و حشر مردگان شریک بودند

یک ویژگی خاص آیین جِین، و البته ویژگی‌ای که بر ساختار کهن آن تأکید می‌کند، روحمندانگاری است: هر چیزی که درجهان وجود دارد، نه فقط حیوانات بلکه هم‌چنین گیاهان، سنگ‌ها، قطره‌های آب و غیره، روح دارند. و از آن‌جا احترام به زندگی نخستین، مهم‌ترین دستور جین است. باور به روحمندانگاری موجب پدید آمدن مشکلات بی‌شمار می‌شود. به این دلیل است که راهب وقتی راه می‌رود باید زمین مقابل خود را جارو کند و به این دلیل است که او منع می‌شود پس از غروب آفتاب بیرون رود: از بیم آن‌که نکند یک حیوان خیلی کوچک را زیر پا له کند و بکشد. این تناقض عجیبی است که آموزه‌ای که روح را در همه‌چیز مسلم فرض می‌گیرد و برای حیات احترام مطلق قائل است حیات انسانی را کاملاً پست می‌شمارد و انتحار از طریق گرسنگی را عالی‌ترین نوع مرگ تلقی می‌کند.

تقدیرگرایی شدید گوشالا، او را از همۀ معاصرانش متمایز می‌گرداند: جوهر پیام او چنین بود: «کوشش انسانی بی‌تأثیر است.» و اساس نظام او در یک کلمۀ واحد قرار داشت: نیاتی، «قضا و قدر» و «سرنوشت». بنا بر یک متن بودایی، گوشالا عقیده داشت که «برای فساد موجودات هیچ علتی وجود ندارد، هیچ دلیلی وجود ندارد؛ موجودات بدون علت فساد می‌پذیرند؛ و نیز موجودات بدون علت یا دلیل تصفیه می‌شوند. ما هیچ عملی را خودمان انجام نمی‌دهیم؛ هیچ عملی که دیگری انجام دهد وجود ندارد. هیچ عمل انسانی وجود ندارد، هیچ نیرویی وجود ندارد... هیچ توانایی... هیچ قدرت بشری... هیچ شجاعت انسانی. همۀ انسان‌ها، همۀ افراد، همۀ موجودات، همۀ اشیای زنده بدون اراده، قدرت و بدون توانایی هستند؛ آن‌ها با جهد سرنوشت، پیشامدها، با وضعیت خاص آن‌ها تحول می‌یابند»

از نظر بودا این جبرگرایی سازش‌ناپذیر شرم‌آور بود و به این دلیل بیش از هر یک از معاصران خود گوشالا را مورد انتقاد شدید قرار می‌داد؛ بودا آموزۀ «تقدیر» (نیاتی) او را از همۀ آموزه‌ها خطرناک‌تر می‌دانست

در دیگها نیکایا (۷۸/۱ و بعد) بودا بیان می‌کند که بهیکهو در مراقبه می‌تواند خود را چند برابر کند، نامرئی شود، از میان زمین سفت عبور کند، روی آب راه رود، در هوا پرواز کند، یا نواهای آسمانی را بشنود، افکار دیگران را حدس بزند، و حیات‌های گذشته خود را به یاد آورد. هم‌چنین این را هم اضافه می‌کند که تملک این نیروها خطری به همراه می‌آورد که راهب را از هدف راستین خود که نیروانا است منحرف خواهد ساخت. افزون بر این، نمایش چنین نیروهایی به‌هیچ‌وجه ترویج رستگاری را جلو نمی‌اندازد؛ یوگی‌ها و دیگر اهل جذبه می‌توانستند همین معجزات را انجام دهند؛ حتی بدتر از آن، نامحرمان ممکن بود بیندیشند که چیزی غیر از جادو وجود ندارد. بودا به همین دلیل نمایش «نیروهای اعجازآمیز» در مقابل مردم عادی را اکیداً منع می‌کرد.

قانون عمل یا فعالیت درست، بوداییان را از تخریب زندگی، سرقت و روابط جنسی نامشروع منع می‌کند. شیوۀ درست زندگی حرفه‌هایی را که به دیگران آسیب می‌رساند کنار می‌گذارد.