بریده‌هایی از کتاب انقلاب مشروطه ایران و انقلاب کبیر فرانسه: مطالعه‌ای جامعه‌شناختی تطبیقی

جنبۀ مشترک دیگری که در آرمان غالب انقلاب‌‌ها مشاهده می‌‌شود، علاوه بر هدف پیمودن راه رستگاری، هدایت جامعه‌‌ای فاسد به سوی اخلاقیات و پرهیزکاری است. تلاش در این جهت برای کسانی که اقتدار نظارت بر آن را دارند همان‌قدر اقناع‌کننده است که نظارت بر اجرای فرایض دینی. در این میان، انقلاب فرانسه نیز مستثنی نبود و از سوی مجریان پیوسته بر پاکدامنی افراد حکم داده می‌‌شد. توکویل در این‌ باره اظهار می‌‌دارد كه دولت همانند دین فرد انسانی را بدون توجه به ملیت یا زمانه‌‌ای که در آن زندگی می‌‌کند می‌‌نگرد. انقلاب فرانسه هدفش تنها تحقق حقوق شهروند فرانسوی نبود، بلکه می‌‌کوشید تا حقوق و وظایف عموم انسان‌‌ها را نسبت به یکدیگر به‌عنوان اعضای یک جامعۀ سیاسی مشخص سازد (توکویل، همان: 41).

شخصیت‌‌های مطرح در حرکت انقلاب مشروطه در عصر قاجار، حتی پیش از برآمدن ناصرالدین شاه بر تخت سلطنت، قدرت به نوبه به دست شخصیت‌‌هایی افتاد که در بیرون از نظام سنت قدمایی، خواستار به‌وجودآوردن تغییراتی بودند. از نظر تاریخی، می‌‌توان عباس ‌‌میرزا را آغازگر این ترقی‌‌خواهی دانست. بعدها، قائم‌مقام فراهانی بود که در راستای اصلاحات و ایجاد انتظام گام‌‌های مهمی برداشت. او برای برقراری دولت به چهار رکن بدین قرار اشاره می‌‌کند: نظام مالی؛ ارتش؛ تجارت و صناعت؛ و «قرار پولیتیك دولتی». فراهانی در رساله خود به توضیح هر یک از این رکن‌‌ها می‌‌پردازد و نظر شاه را به آن جلب می‌‌کند. تا زمان روی‌کارآمدن میرزا تقی خان امیرکبیر و برقراری «نظم میرزا تقی خانی»، هیچ شخصیت دولتی دیگری در راستای اصلاحات در نظام اجتماعی و سیاسی ایران ظاهر نشد

تا آغاز عصر ناصری، بدیلی برای حکومت استبدادی تصور نمی‌‌شد؛ از آن پس بود که شیوۀ سنتی کسب مشروعیت شاهان اعتبار همیشگی خود را از دست داد و عصر جدیدی آغاز شد که طی آن، به‌ویژه به دلیل وابسته‌شدن هر چه بیشتر حکومت به قدرت‌‌های خارجی، بسیاری از اعضای روحانیت در قبال زیاده‌‌روی‌‌های شاه موضعی سرسختانه اتخاذ کردند. از سوی دیگر، تحت تأثیر عصر روشنگری و مناسبات تجاری با خارج، زمینۀ رشد اقشار جدیدی فراهم آمد که موجودیت و نوع فعالیت آن‌ها موجب تغییر حکومت از استبدادی به حکومتی با آزادی و اختیار عمل بیشتر می‌شد.