بریده‌هایی از کتاب پوپولیسم چیست؟

قدرت سراسر از مردم برمی‌خیزد، ولی کجا می‌رود؟

هرچه باشد، هر سیاست‌مداری‌خاصه در دموکراسی‌های متکی به صندوق رأی‌دلش می‌خواهد حمایت «مردم» را جلب کند، و همۀ آن‌ها می‌خواهند چیزی بگویند که تا حد ممکن شمار بیشتری از مردم آن را بفهمند، و همه نسبت به طرز فکر، و به‌ویژه احساس «عامۀ مردم» حساس هستند. آیا ممکن نیست که یک پوپولیست صرفاً سیاست‌مدار موفقی باشد که دوستش نداریم؟ آیا اَنگ «پوپولیسم» خودش پوپولیستی نیست؟

حکم‌رانی پوپولیستی سه ویژگی دارد: تلاش برای ربودن تشکیلات دولت، فساد، و «مریدپروری گسترده» (اعطای سود مادی یا الطاف بروکراتیک

آیا اَنگ «پوپولیسم» خودش پوپولیستی نیست؟

«برای دوستانم، همه‌چیز؛ برای دشمنانم، قانون.»

پوپولیست‌ها پس از به قدرت رسیدن معمولاً برخوردِ (دست‌کم) درشت و خشنی با سازمان‌های غیردولتی (اِن. جی. اُ) منتقد دارند.

آیا ممکن نیست که یک پوپولیست صرفاً سیاست‌مدار موفقی باشد که دوستش نداریم؟ آیا اَنگ «پوپولیسم» خودش پوپولیستی نیست؟ یا اینکه آیا ممکن نیست که، سرآخر، پوپولیسم، به‌قول کریستوفر لَش، در واقع «صدای اصیل دموکراسی» باشد؟

«متعصب‌ترین انسان‌های دنیا کسانی هستند که... دیگران را متعصب می‌خوانند.»

همۀ پوپولیست‌ها، بدون استثناء، وقتی به قدرت رسیدند به این ادعا می‌آویزند که تنها نمایندۀ اخلاقاً مشروع مردم هستند و اینکه، علاوه‌بر این، فقط برخی از مردم آن مردم واقعی اصیلی هستند که لایق حمایت و، سرآخر، حکم‌رانی خوب‌اند.

شاید رواج و محبوبیت «پوپولیسم» نامیدنِ انواع مختلفی از پدیده‌ها، ناتوانی در داوری سیاسی باشد؟ این کتاب با این نظر آغاز می‌شود که باوجود بحث‌وجدل‌های بسیار بر سر پوپولیسم‌که حتی ایوان کراستف، اندیشمند سیاسی بلغار، که یکی از تیزبین‌ترین تحلیل‌گران زندۀ حیات دموکراتیک است، زمانۀ ما را «عصر پوپولیسم» خوانده است‌هیچ معلوم نیست که آیا می‌دانیم دربارۀ چه چیزی حرف می‌زنیم.

نیکولاس مادورو، جانشین نگون‌بخت هوگو چاوز در پست ریاست‌جمهوری ونزوئلا، را در نظر بگیرید که کوشید با اعزام سربازان به فروشگاه‌های لوازم خانگی و زدن برچسب‌های قیمتی ارزان‌تر بر محصولاتْ تورم را مهار کند.

منطق پوپولیسم پوپولیسم، به‌گمان من، یک نوع خاص از تصور اخلاق‌گرایانه از سیاست است، شیوه‌ای برای درک دنیای سیاست که مردمانی اخلاقاً بی‌غش و کاملاً متحدلیکن، به‌اعتقاد من، در نهایت خیالی‌را در برابر نخبگانی قرار می‌دهد که لاجرم فاسد یا به‌طریقی دیگر اخلاقاً پَست هستند. (۲۶) انتقاد از نخبگان شرطی لازم ولی نه کافی برای پوپولیست بودن است. در غیر این صورت، هرکس که از قدرتمندان و وضعیت موجودِ هر کشوری انتقاد کند پوپولیست خواهد بود.

پوپولیسم شاید همان چیزی باشد که کاس موده، جامعه‌شناس هلندی، آن را «واکنش دموکراتیک غیرلیبرال به لیبرالیسم غیردموکراتیک» خوانده است. در این معنا پوپولیسم هم یک تهدید است و هم یک عامل اصلاح‌گرِ بالقوه برای سیاستی که به هر روی زیاده از «مردم» دور افتاده است.

پوپولیسم تهدیدی برای دموکراسی است، چراکه دموکراسی مستلزم کثرت‌گرایی و اذعان بر این واقعیت است که باید شرایط منصفانه‌ای برای زندگی در کنار یکدیگر، در مقام انسان‌های آزاد و برابر، و نیز متنوع و متفاوت از هم، بیابیم.

رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، را در نظر بگیرید که در کنگرۀ حزبش در مخالفت با منتقدان پرشمار داخلی‌اش گفته بود «ما مردم هستیم. شما که هستید؟» شکی نیست که او می‌داند مخالفانش هم تُرک هستند. ادعای نمایندگیِ انحصاری ادعایی تجربی نیست، بلکه همیشه به‌نحوی آشکار ادعایی اخلاقی است.

پوپولیست‌ها اقداماتشان را با این ادعا توجیه می‌کنند که آن‌ها و فقط آن‌ها نمایندۀ مردم هستند؛ این به پوپولیست‌ها اجازه می‌دهد بی‌پرده و علناً از اقداماتشان حرف بزنند. همچنین از همین جا می‌توان دریافت که چرا افشای فساد رهبران پوپولیست (مثل اردوغان ترکیه یا یورک هایدر، پوپولیست راست افراطی اتریش) به‌ندرت تأثیری در محبوبیتِ آن‌ها دارد

پوپولیسم، به‌اعتقاد آردیتی، به میهمان مستی در یک میهمانی شام می‌ماند: او آداب غذا خوردن را رعایت نمی‌کند، بی‌نزاکت است، و حتی شاید شروع کند به «لاس زدن با همسران میهمانان دیگر». ولی هم‌اوست که شاید به‌هنگام این مستی و راستی حقیقتی را دربارۀ دموکراسی لیبرال به زبان آورد، دموکراسی‌ای که آن آرمان بنیادین آغازین، یعنی حکم‌رانی مردمی، را فراموش کرده است.

پوپولیسم، به‌اعتقاد آردیتی، به میهمان مستی در یک میهمانی شام می‌ماند: او آداب غذا خوردن را رعایت نمی‌کند، بی‌نزاکت است، و حتی شاید شروع کند به «لاس زدن با همسران میهمانان دیگر». ولی هم‌اوست که شاید به‌هنگام این مستی و راستی حقیقتی را دربارۀ دموکراسی لیبرال به زبان آورد، دموکراسی‌ای که آن آرمان بنیادین آغازین، یعنی حکم‌رانی مردمی، را فراموش کرده است.

لذا پوپولیسم شاید همان چیزی باشد که کاس موده، جامعه‌شناس هلندی، آن را «واکنش دموکراتیک غیرلیبرال به لیبرالیسم غیردموکراتیک» خوانده است.

داوریِ سیاسی تواناییِ ترسیمِ مرزهای درست تفکیک است

چاوز مجری برنامۀ تلویزیونی مشهور الو رئیس‌جمهور بود، برنامه‌ای که در آن شهروندان عادی با شماره‌تلفن‌های برنامه تماس می‌گرفتند و از نگرانی‌ها و دغدغه‌هایشان برای رهبر کشور می‌گفتند. سپس گاهی اوقات رئیس‌جمهور دستورات ظاهراً بداهه‌ای صادر می‌کرد و به وزرای حاضر در برنامه ابلاغ می‌نمود. (چاوز زمانی در برنامۀ زندۀ تلویزیونی به وزیر دفاعش دستور داده بود ده گردان زرهی را به مرز کلمبیا اعزام کند.)

اردوغان همچنان از حمایت بی‌چون‌وچرای طبقۀ متوسط آناتولی بهره‌مند است، طبقه‌ای که با رشد اقتصادی انفجاری در دوران حاکمیت حزب عدالت و توسعه (AK) ظهور کرد. (این طبقۀ متوسط همچنین تجسم تصویر یک ترک آرمانی مؤمن به اسلام است، در مقابلِ نخبگانِ سکولار غربی‌شده در یک سو و اقلیت‌هایی مثل کردها در سوی دیگر.)

اردوغان، که خود را «آدم ملت» خوانده است، همچنان از صدمۀ رسوایی‌های فساد در امان است. آشکارا پیداست که تلقی رایج میان هواداران پوپولیست‌ها این است که فساد و رفیق‌بازی مسائل مهمی نیستند، مادامی‌که تدابیری به‌نظر برسند که در راستای منافع یک «ما» ی اخلاق‌مدارِ سخت‌کوش و نه «آن‌ها» ی بی‌اخلاق یا حتی خارجی، اتخاذ می‌شوند. لذا این امیدی واهی است که لیبرال‌ها فکر می‌کنند فقط کافی است فسادِ پوپولیست‌ها را افشا کنند تا آن‌ها از اعتبار و آبرو بیفتند. آن‌ها باید این را هم نشان دهند که فساد پوپولیست‌ها برای اکثریت مردم فایده‌ای در پی ندارد، و اینکه فقدان مسئولیت‌پذیری دموکراتیک، وجود یک دستگاه اداری ناکارآمد، و افول حاکمیت قانون در بلندمدت به مردم صدمه خواهد زدبه همۀ مردم.

مثلاً آن «مرد ایستادۀ» میدان تقسیم استانبول پس از سرکوب اعتراضات پارک گِزی را در نظر بگیرید. تجمع و تظاهرات ممنوع بود، ولی این مرد تنها در حال تظاهرات نبود؛ فقط آنجا ایستاده بود، تک و تنهایک شاهد خاموش، یادآور ارزش‌های جمهوری‌خواهانۀ آتاتورک (او رو به مجسمۀ آتاتورک ایستاده بود) ولی از طرفی هم یک توبیخ‌نامۀ زندۀ به‌معنای واقعی کلمه، ایستاده، علیه ادعای دولت که می‌گوید نمایندۀ همۀ ترک‌های راستین است بی‌هیچ استثنائی. سرآخر، مردان و زنان ایستادۀ بسیاری به او پیوستند، که هیچ‌کدامشان کلمه‌ای بر زبان نمی‌آوردند و هیچ‌کدام هیچ پیام و پلاکاردی در دست نگرفته بودند. اردوغان هم به‌نوبۀ خود به یکی از روش‌های حکم‌رانی، که پیش‌تر در این فصل تحلیل کردیم، پایبند ماند. دولت او کوشید اثبات کند که اردم گوندوزیا همان «مرد ایستاده» جاسوس و عامل خارجی‌هاست.

چنان‌که از نیچه آموخته‌ایم، فقط چیزی قابل تعریف است که تاریخی نداشته باشد

حکم‌رانی پوپولیستی سه ویژگی دارد: تلاش برای ربودن تشکیلات دولت، فساد، و «مریدپروری گسترده» (اعطای سود مادی یا الطاف بروکراتیک در ازای هواداری شهروندانی که «مریدانِ» پوپولیست‌ها می‌شوند) و تلاش نظام‌مند در جهت سرکوب جامعۀ مدنی.

پوپولیست‌ها اغلب دوست دارند قید و محدودیت ایجاد کنند، البته مادامی که این قید و بندها به‌شکلی کاملاً یک‌طرفه عمل کنند. قوانین اساسی آن‌ها، به‌جای آنکه ابزارهایی برای حفظ کثرت‌گرایی باشند، کمر به حذف آن می‌بندند.

به‌عبارت دیگر، پوپولیسم همیشه قِسمی از سیاست هویت است. (هرچند همۀ انواع سیاستِ هویت پوپولیستی نیست.) نتیجۀ منطقی این دریافت و تعریف از پوپولیسم، در معنایِ قِسمی محروم‌ساز از سیاست هویت، این است که پوپولیسم تهدیدی برای دموکراسی است، چراکه دموکراسی مستلزم کثرت‌گرایی و اذعان بر این واقعیت است که باید شرایط منصفانه‌ای برای زندگی در کنار یکدیگر، در مقام انسان‌های آزاد و برابر، و نیز متنوع و متفاوت از هم، بیابیم. ایدۀ مردم واحد، همگن و اصیل خواب و خیالی بیش نیست؛ به‌قول یورگن هابرماسِ فیلسوف، «مردم» فقط می‌تواند در صورت جمع وجود داشته باشد. و این از طرفی نیز خواب و خیال خطرناکی است، زیرا فقط این نیست که پوپولیست‌ها در مجادله و مناقشه می‌شکفند و تشویق به قطبی شدن جامعه می‌کنند؛ آن‌ها همچنین مخالفان سیاسی‌شان را «دشمنان مردم» می‌خوانند و در پیِ این هستند که آن‌ها را به‌کل از میدان بیرون برانند

ریچارد هافستدر زمانی نطقی ایراد کرده بود که عنوان گویا و جالبی داشت، «همه از پوپولیسم حرف می‌زنند، ولی هیچ‌کس نمی‌تواند تعریفش کند.»

پوپولیست‌ها در نوعی جهان خیالی سیاسی زندگی می‌کنند: ایشان مخالفت و دشمنی‌ای میان نخبگان فاسد و یک مردم همگنِ به‌لحاظ اخلاقی بی‌غش را تصور می‌کنند که هیچ ناحق و نادرستی از او برنمی‌آید