بریده‌هایی از کتاب گفتگو در محضر امیرالمؤمنین علی(ع)

چه کنم که کمتر اشتباه کنم و لغزشهایم نیز پنهان بماند؟ اگر می‌خواهی سالم باشی و عیوب تو مستور بماند، کم حرف بزن و بیشتر ساکت باش.

آداب و رسوم زمان خودتان را با زور و فشار بر فرزندان خویش تحمیل نکنید، زیرا آنان برای زمانی غیر از زمان شما آفریده شده‌اند.

بهترین معرفت برای انسان خودشناسی و معرفت نفس است.

احمق و نادان ۴۲۹ ـ در برابر آدم‌های نادان و کم‌عقل چه موضعی بگیریم؟ سکوت کنید، زیرا سکوت در برابر آدم احمق و حرفهایش، بهترین پاسخ به اوست.

پرسیدم: شرف و منزلت انسان در چیست؟ زیرا بعضی‌ها به گذشتگان و اجداد و طائفۀ خود فخر می‌کنند؟ فقال (علیه السلام): اَلشَّرَفُ بِالْهِمَمِ الْعالِیةِ لا بِالرِّمَمِ الْبالِیةِ. فرمودند: شرف و فضیلت آدمی، به همتهای بلند و اراده‌های نیرومند است، نه به استخوانهای پوسیده و اجساد متلاشی شدۀ گذشتگان.

آیا می‌شود به دشمن اطمینان کرد؟ قال (علیه السلام): لا تَأمَنْ عَدُوّاً وَ اِنْ شَکرَ. فرمودند: خیر! هرگز به دشمن اعتماد مکن هرچند اظهار دوستی و سپاسگزاری کند.

مراحل کمال ۱۰۳ ـ پرسیدم: طی مراحل کمال را در چه می‌بینید؟ فرمودند: در ترک عمل به هواهای نفسانی، پا روی شهوات و هواها گذاشتن. طَهِّروا اَنْفُسَکمْ مِنْ دَنَسِ الشَّهَواتِ تُدْرِکوا رَفیعَ الدَّرَجاتِ. جان خود را از شهوت پلید منزه سازید تا به مدارج عالی انسانی دست یابید.

قال (علیه السلام): شَیئانِ لایعْرِفُ فَضْلَهُما اِلاّ مَنْ فَقَدَهُما: الشَّبابُ وَ الْعافِیةُ. دو چیز گرانقدر است که کسی به ارزش آن پی نمی‌برد، مگر وقتی آنها را از دست بدهد، یکی جوانی و دیگری عافیت و سلامتی است.

نزدیک‌ترین چیز به انسان چیست؟ اَقْرَبُ الشَّیءِ الَاْجَلُ. نزدیکترین چیز به انسان مرگ است.

بزرگترین مصیبت انسان جهل اوست

مولای من با مردم چگونه رفتار کنم که انصاف رعایت شده باشد؟ فقال (علیه السلام): یا شَیخُ اِرْضَ لِلنّاسِ ما تَرضی لِنَفْسِک وَ آتِ اِلَی النّاسِ ما تُحِبُّ اَنْ یؤتی اِلَیک. فرمودند: ای شیخ (پیرمرد شامی) برای مردم آن را بخواه که برای خود می‌خواهی و با دیگران آن طور رفتار کن که مایلی درباره‌ات آن چنان کنند.

بدترین راه اتلاف اوقات مفید سرگرم شدن به کارهای کم فایده و کم‌اهمیت و بی‌نتیجه است. که فرصت‌ها را از دست می‌گیرد و جوانی و استعداد و عمر آدمی را به هدر می‌دهد، و یک روز که چشم باز می‌کند خود را مغبون و عقب افتاده و شکست خورده می‌بیند و چاره‌ای هم برای جبران ندارد. لذا از اول باید به‌گونه‌ای عمل کند که کارهای مهم و اساسی و مفید در اولویت قرار گیرد.

نشانه شکست دولتها چهار چیز است. ضایع کردن مسائل اصولی و اساسی، سرگرم شدن به امور کوچک و بی‌اهمیت، استفاده از آدمهای بی‌لیاقت، و کنار گذاشتن افراد لایق و باکفایت.

بدترین مردم ۲۲۴ ـ پرسیدم بعضی از انسانها، مغرور و خشن و خودخواه هستند و مردم از روی ترس، آنها را احترام می‌کنند که مبادا شری از ناحیه آنان به ایشان برسد، اینان چگونه آدمی هستند؟ فرمودند: (بدترین آدمها زیرا) شَرُّ النّاسِ مَنْ یتَّقیهِ النّاسُ مَخافَةَ شَرِّهِ. بدترین مردم کسانی هستند که (دیگران از ترس شرشان) از آنان پرهیز کنند. در بعضی احادیث از امامان دیگر نقل شده است که فرموده‌اند: بدترین مردم کسی است که دیگران از روی ترس آنان را احترام و اطاعت نمایند.

چه گناهی سخت‌تر است؟ أشَّدُ الذُّنُوبِ مَا اسْتَخَفَّ بِهِ صاحِبُه. سخت‌ترین گناه، گناهی است که مرتکب آن، آن را کوچک و سبک بشمارد.

عقل آدمی در کشاکش هواهای نفسانی و شهوات از بین می‌رود.

مؤمن کیست؟ ۱۷۰ ـ عرض کردم: مولای مؤمنین، لطفاً در یک جمله، مؤمن را معرفی بفرمائید؟ فقال (علیه السلام): قالَ لِی رَسوُلُ اللهِ یا عَلی: اَلْمُؤمِنُ مَنْ اَمِنَهُ الْمُسْلِموُنَ عَلی اَموالِهمْ وَ دِمائِهِمْ وَ الْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ المُسْلِموُنَ مِنْ یدِهِ وَ لِسانِهِ. فرمودند: پیامبر (ص) به من فرمودند: علی جان! مؤمن کسی است که مسلمانان او را بر مال و خون خود امین بدانند (به مال و جان کسی تعدی نکند) و مسلمان کسی است که دیگر مسلمانان از دست و زبان او در امان باشند.

در چه صورتی امید به خوشبختی از بین می‌رود؟ اِذا سادَ السُّفُلَ خابَ الأَملُ. هنگامی که فرومایگان در میان مردم سروری کنند، آرزوی خوشبختی و سعادت آن جامعه از میان برود و درهای ترقی و تکامل بر آنان بسته می‌شود.

آیا اسلام با فقر سازگار است؟ آیا حتماً مسلمانان باید فقیر و ندار باشند و آیا فقر یک فضیلت است؟ خیر مسلمانان باید از ذخایر خدادادی درجهت توسعه و پیشرفت استفاده کنند و نگذارند غیرمسلمانان از امکانات مسلمین بهره گیرندو بر مسلمین آقایی کنند. فقر بخودی خود امتیاز که نیست بلکه ضد آن است. یا بُنَیَّ اَخافُ عَلَیْکَ الْفَقْرَ فَاسْتَعِذْ بِاللهِ مِنْهُ اِنَّ الْفَقْرَ مَنقَصَةُ لِلدّینِ مَدْهَشَتهٌ لِلْعَقْلِ داعِیَةٌ لِلْمَقْتِ (به فرزندش محمد بن حنیفه فرمود: فرزندم بر تو از فقر و تنگدستی می‌ترسم، از آن به خدا پناه ببر زیرا) فقر باعث نقصان دین، و پریشانی فکر و مایه دشمنی و عداوت است.

۲۳۲ ـ بنابراین پرحرفی زیانبار است؟ بله، از گفتارهای غیرضروری پرهیز کن زیرا آن سخنان عیوب باطنی تو را آشکار و دشمنان آرام تو را بر ضد تو تهییج می‌نماید. ایاک وَ فُضوُلَ الْکلامِ فَاِنَّهُ یظْهِرُ مِنْ عُیوُبِک ما بَطَنَ وَ یحَرِّک عَلَیک مِن اَعْدائِک ما سَکنَ.

آدم‌های حسود را چگونه می‌دانید؟ لِلهِ دَرُّ الْحَسَدِ ما اَعْدَلَهُ بَدَءَ بِصاحِبِهِ فَقَتَلَهُ. حسد، چه صفت باعدلی است که نخست صاحب خود (حسود) را می‌کشد. یعنی قبل از این که آدم حسود با حسد خود به دیگری زیان برساند خود را به هلاکت خواهد رساند.

زیانکارترین مردم چه کسی است؟ اَخْسَرُ النّاسِ مَنْ قَدَرَ عَلی اَنْ یقُولَ الحَقَّ وَ لَمْ یقُلْ. زیانکارترین مردم کسی است که بتواند حق را بگوید، ولی نگوید.

قال علی (علیه السلام): اَعْدا عَدُوِّ الْمَرْءِ غَضَبُهُ وَ شَهْوَتُهُ فَمَنْ مَلَکهُما عَلَتْ دَرَجَتُهُ وَ بَلَغَ غایتَهُ. در پاسخ فرمودند: دشمن‌ترین دشمنان انسان، خشم و شهوت او است که اگر بر این دو پیروز شود و آنها را در اختیار خود گیرد مقام و منزلتش بزرگ گردد و به مراد خویش برسد.

پرسیدم: خوشبختی زندگی دنیا را در چه می‌بینید؟ فرمودند: از کمال سعادت توفیق در اصلاح جامعه است.

و امام عسکری (علیه السلام) نیز فرمود لَیسَتِ الْعِبادَةُ کثْرَةَ الصِّیامِ وَ الصَّلوةَ وَ اِنَّما الْعِبادَةٌ کثْرَةُ التَّفَکرِ فی اَمْرِ اللهِ. معیار بندگی و عبادت، بسیاری روزه و نماز (صوم و صلواة) نیست بلکه عبادت، بسیار تفکر نمودن در آفریدهٔ خداوند و تعقل در آیات حکیمانهٔ پروردگار جهان است.

آیا توبه گناهان را پاک می‌کند؟ آری، توبه دلها را تطهیر و گناهان را شستشو می‌دهد. التَّوبَةُ تُطَّهِرُ الْقُلوُبَ وَ تَغْسِلُ الْذُنوُبَ.

آیا تصور می‌کنی آنچه خداوند به افراد داده به خاطر لیاقت آنها است و اگر به کسی نداده به دلیل بی‌لیاقتی او بوده؟‌ هرگز، بلکه مال،‌ امانت خداست که نزد بعضی‌ها به امانت گذاشته و اجازه داده در حد اعتدال و نیاز به مصرف خوردن، آشامیدن، ازدواج، مرکب‌سواری برسانند و مابقی آنرا صرف فقرای مسلمین نمایند.

کدام یک از اعضای بدن، برای انسان خطر آفرین‌تر است؟ شکم‌پرستی و شهوترانی، شکم و عورت. اِحْفَظْ بَطْنَک وَ فَرْجَک فَفیهِما فِتْنَتک. شکم و عورت خود را (از گناه و آزادی بی‌قیدوبند حفظ کن که تباهی و هلاکت تو در این دو عضو است.

آیا فرد مؤمن حسادت می‌ورزد؟ خیر، شخص مؤمن نه حسود است و نه کینه‌توز و نه بخیل و نه نظر تنگ. لا یلْقَی المُؤمِنُ حَسُوداً وَ لا حَقُوداً وَ لا بَخیلاً.

شناخت مردم ۱۴۱ ـ عرض کردم: افراد را چگونه بشناسم؟ فقال (علیه السلام): لایعْرفُ النّاسُ اِلاّ بِالِإِخْتبارِ. فرمودند: مردم را فقط از راه امتحان و آزمایش آنها، می‌توان شناخت (و نه ادعا و تظاهر و...)