بریده‌هایی از کتاب بیت الحکمه : راز تکامل تمدن غرب

همچون آدلارد، مترجم و محقق ایتالیایی استفان اهل پیسا گاهی به استفان فیلسوف هم معروف است هم چندی نگذشت که برای تحصیل دانش از مسلمانان راهی انطاکیه شد. او در آنجا دانشنامۀ مشهور پزشکی کتاب المَلِکی، نوشتۀ علی‌بن‌عباس‌المجوسی را، که در غرب به هالی عباس مشهور است، ترجمه کرد. این اثر، که مربوط به سدۀ دهم و شامل ده فصل دربارۀ نظریۀ پزشکی و ده فصل دیگر دربارۀ مراقبت بالینی است، خیلی پیش‌از‌این در سراسر جهان اسلام استفاده می‌شد. نسخۀ لاتینی استفان به‌سرعت به استانداردی برای اروپا نیز تبدیل شد. استفان فصل هشتم را دربارۀ مراقبت پزشکی و با یادداشتی از خودش این‌گونه شروع می‌کند: «... ترجمه از عربی به لاتین اثر استفان تابع فلسفه. او این نسخه را خودش در سال عشق به پروردگارمان، شنبه سوم نوامبر ۱۱۲۷ در انطاکیه نوشته و به اتمام رساند. شکر خدای را که اول و آخر همه چیز است»

مفهوم ضمنی در این آموزه‌های سنت فلسفی عربی این بود که خداوند خود را با جزئیات زندگی روزمرۀ انسان به زحمت نمی‌اندازد و اینکه او از آنچه متکلمان قرون وسطا جزء‌ها می‌نامیدند به‌طور‌کامل ناآگاه بوده است. به‌این‌ترتیب، خداوند از مدیریت روزانۀ جهان به‌طور‌کامل حذف یا حتی بازداشته می‌شود. به‌جای آن، وی بر عملکرد ابدی قوانین جهانی طبیعت، که از کمال خود ریشه گرفته است، اتکا می‌کرد. این مفاهیم در چشم بسیاری از منتقدان وعدۀ منصوص روز جزا را، که در آن خداوند شخصاً به ارزیابی اخلاص هر فرد در التزام به اصول اخلاقی که در آیات الهی آمده است خواهد پرداخت، نیز نقض می‌کرد. این مفاهیم دربارۀ روایت‌های منصوص معجزات نیز شک‌و‌تردیدهای جدی را وارد می‌کرد؛ با‌این‌حال، کمک کرد تا فضای باز لازم برای انسان فراهم شود تا قوانین وجود را، که به علوم طبیعی معروف است، دنبال و کشف کند.

در‌حالی‌که استفان ابتدا روی مسائل جسم انسانی دون‌پایه تمرکز کرده بود، آدلارد به‌دنبال آسمآن‌ها بود. آدلارد، دانشجوی جوان در فرانسه، با‌اطمینان پیش‌بینی کرده بود دانش موجود در شرق عربی ممکن‌است بلایا را از غرب برطرف کند و این به‌طور‌قطع بینشی غیر‌ارتدکسی در عصر صلیبی‌های ضد‌مسلمان بود. اما حتی آدلارد هم پیش‌بینی نمی‌کرد که در معرفت عربی چه چیزی خواهد یافت. در میان غنائمی که او به‌دست آورده بود، نظام هندسی اقلیدس بود؛ جدول عربی مفصلی از حرکت ستارگان؛ شیوه‌های استفاده از کامپیوتر قوی یعنی اسطرلاب؛ چندین اثر بزرگ ستاره‌شناسی عربی؛ و کتابی کیمیاگری، که راه‌های رنگ‌کردن چرم و شیشه و تولید رنگ سبز که رنگ مورد علاقه آدلارد بود، آموزش می‌داد. این مرد اهل بات در دریای نجوم، فلسفه و جادو به‌طور‌کامل غرق شده بود.

در میان نخستین متون عربی، که توجه آدلارد را جلب کرد، اثری کلاسیک دربارۀ طلسم یا هنر تالیسمانز سحر‌و‌‌جادو به‌صورتی ماهرانه برای طلب نفوذ الهی فرا گرفته می‌شد جدول اوقات شبانه‌روز و تصاویر نجومی ثابت‌بن‌قره، یکی از انوار نورانی علم قرون وسطا بود. ثابت‌بن‌قره عضو فرقۀ صابئون ستاره‌پرست بود که اعمال مذهبی آن‌ها وابستگی شدیدی به نجوم، ستاره‌شناسی و ریاضیات ایجاد کرده بود. صابئون نیز به‌خوبی به فلسفۀ یونانی مسلط بودند. طبق روایت عربی، ثابت در گذشته به کار صرافی در بازارهای حَرّان مشغول بود و همین موجب تسلط بسیار وی بر زبآن‌های مختلف شده بود. او توجه یک ثروتمند و محقق بزرگ بغداد را به‌خود جلب کرد و او نیز زمینۀ مطالعه و کار وی را در بیت‌الحکمه فراهم کرد. در‌حالی‌که بسیاری از مسلمانان به صابئون با سوءظن می‌نگریستند، معرفت پیشرفتۀ یونانی این فرقه و مهارت‌های ارزشمند آنان، نفوذ و وضعیت چشمگیری را در اوایل سال‌های عباسی برای آنان فراهم کرده بود

ثابت با‌استعداد در محیط فضل و دانش بغداد شکوفا شد و چنان شد که در اواخر سدۀ نهم درمقام منجم دربار مشغول خدمت شد. ثابت یکی از دانشمندان و زبان‌شناسان بزرگ امپراتوری، نسخه‌های عربی الماجِسط و دیگر آثار کلاسیک یونانی را بازنگری و تصحیح کرد و آثار اصیلی را در نظریۀ اعداد، حساب و مکانیک به‌وجود آورد. او همچنین، متون چندی دربارۀ دیدگاه‌های فلسفی و مذهبی هم‌کیشان صابئون خود نوشت و در میان دانشمندان عرب کارشناس طلسم شناخته می‌شد.[ ۷ ]جان اهل سویل، دانشمند لاتین سدۀ دوازدهم، در مقدمه‌ای بر متن ثابت دربارۀ سحر‌و‌جادو می‌نویسد که آدلارد تنها غربی دیگری است که این اثر عربی اصیل را دیده، زمانی‌که در انطاکیه بود، یک نسخه از آن را به‌دست آورد: «این کتاب، که من با کمک روح خدا از پروردگارم به‌دست آوردم کتابی که هیچ لاتین دیگری جز چند تن از خواص انطاکیه، که زمانی بخشی از آن را به‌دست آورده بودند، هرگز نداشته‌اند.» به‌طور‌قطع آن خواص انطاکیه کسی جز آدلارد اهل بات نبود که پیش از این نسخه‌ای مختصر از همان متن را منتشر کرده بود

مایکل اسکات با ترجمۀ مطالبی از ارسطو و ابن‌سینا دربارۀ جانورشناسی انجام داده بودند، بسیار فراتر رفت. برای مثال، او به غرب بازی عربی باز سرپوش‌دار را معرفی می‌کند و به‌استناد کارشناسان مصری تلاش می‌کند جوجه‌کشی از تخم شترمرغ را با استفاده از حرارت خورشید یاد دهد.[ ۲۵ ]او نیز مانند آدلارد خودش را از افسار مرجعیت رها کرده بود و به‌طور‌کامل آمادگی داشت که اگر مشاهدات و تجربۀ گسترده او ایجاب می‌کرد، هر مرجعی حتی ارسطو را نیز تصحیح کند.

آثار ابوالولید ابن‌رشد، بزرگ‌ترین فیلسوف در میان بی‌شمار فلاسفۀ برجستۀ قرون وسطای عرب، حاصل شده بود رنگی نداشت. ابن‌رشد در میان لاتین‌ها به اویروس شناخته می‌شد، اما شرح‌های وی از فلسفۀ ارسطو آن‌چنان برای درک غرب از علم، طبیعت و ماوراءالطبیعه اساسی بود که به‌طور‌معمول به او لقب سادۀ الشارح داده‌اند.

برای خوانندگان غربی ابن‌رشد، که می‌خواستند از مواضع اغلب ظریف او در نتیجه‌گیری‌های افراطی‌تر خودشان استفاده کنند، این آثار وحی آسمانی بودند. در میان آتشین‌ترین آموزه‌های فلسفی ابن‌رشد، اصرار وی بر آموزۀ ازلی‌بودن جهان بود که در تضاد با درک سنتی اسلامی، مسیحی، یهودی بود که می‌گفت خداوند زمانی‌که اراده کرد، جهان را خلق کرد و همه و هر پدیده‌ای را تحت ارادۀ خود قرار داد. سِفر پیدایش {در عهد عتیق} به ما می‌گوید: «در ابتدا خدا آسمآن‌ها و زمین را خلق‌کرده است.» جهان مسیحیت، هم به دنبال یهودیت و به‌همین‌ترتیب مسلمانان نیز به‌نوبۀ خود به این تعبیر تمسک کردند که جهان نقطۀ شروع مشخصی داشته و از عدم خلق شده است. اما ابن‌رشد در مقابل این تعبیر دیدگاه ارسطو را تبیین کرد که هم زمان و هم مادۀ ازلی بوده‌اند و خالق تنها آن‌ها را به حرکت انداخته است.

غزالی، که بیست‌و‌یک سال پس از وفات ابن‌سینا در ۱۰۵۸ م به دنیا آمده بود، در کتاب تهافت الفلاسفۀ خود، به‌صورتی معروف شکایت می‌کند که آموزۀ ابن‌سینا دربارۀ ازلی‌بودن جهان و مسائل مربوط به آن برای البارئ (خداوند) ، دیگر کار چندانی باقی نگذاشته که انجام بدهد. وقتی که اشیا به حرکت کردند، خداوند نه در رخدادهای بعدی دخالت می‌کند و گره از کار مخلوق خود می‌گشاید و نه از نبض زندگی روزمره در میان انسآن‌ها، به‌اصطلاح جزء‌ها، آگاه است. هر‌گونه تصمیمی برای خلق جهان از ماهیت اولیۀ او سرچشمه گرفته و به‌طور‌کامل از دست خود خدا هم خارج می‌شود. غزالی جدل‌کار زیرک، که در میان متکلمان مسلمان به آمادگی برای بحث با فلاسفه با شرایط خودشان برجسته بود، می‌پرسد آیا خدای ابن‌سینا به‌راستی به‌تمام معنای کلمه، خداست؟