بریده‌هایی از کتاب بازگشت

بعضی‌ها این شانس را ندارند که از میان استانداردهای موجود به نام مذهبی‌بودن، ضدمذهبی‌بودن، روشنفکربودن، دارای فلان ایدئولوژی بودن یا وابسته به فلان جناح و قطب بودن قالبی را اختیار کنند و از میان این بینش‌ها و اعتقادها و جهت‌گیری‌ها یکی را مشخص کنند. و به‌هرحال اینها کسانی هستند که اگر به مذهب تکیه کنند، بیش از هر گروه دیگر، خود مذهبی‌ها با آنها عدم‌تفاهم پیدا می‌کنند و اگر در جناح روشنفکران سخن گویند یا مسائلی را مطرح کنند، بیش از همه، خود روشنفکران سخن آنها را بد می‌فهمند و متهمشان می‌کنند. چنین افرادی همیشه غریب و بدفهمیده‌شده می‌مانند

دستگاه‌های تولیدی سرمایه‌داری به بالاترین و عالی‌ترین تجهیزات علمی و روان‌شناسی و جامعه‌شناسی مجهزند. ساده نیست که گاه می‌بینیم در ظرف چند روز یک ملت نوشیدنی‌های معمول خود را که قرن‌ها بدان عادت کرده‌اند، فراموش می‌کنند و همگی یک‌باره ذائقه‌شان پپسی‌کولا و کوکاکولا می‌پسندد! و از یک تاریخ مشخصی دیگر هیچ ذائقه‌ای دوغ و لیموناد و آبمیوه را نمی‌تواند تحمل کند.

معجزه‌گر، یک عامل است و آن آگاهی است. ولی نه آگاهی بخشنامه‌ای، صادراتی و مد که ناگهان مثل یک بسته مواد خوراکی استانداردشده و مارک‌خورده از غرب برسد و روشنفکران آن را مصرف کنند و یا هرکه آن را مصرف کرد روشنفکر و آگاه بشود، بلکه آگاهی مستقل گروهی که بر اساس تاریخشان، ناهنجاری‌هایشان، مشکلاتشان و تأثیر بر روی عامل‌های انحطاط جامعه‌شان ناگهان به آگاهی می‌رسند.

چون تمدّن یعنی مصرف غربی، پس هر کس که مصرف غربی بکند، می‌شود متمدّن. و برای اینکه مصرف‌کنندهٔ تولید غربی بشوند باید همه معتقد باشند که فرهنگ بومی خودشان یا شخصیت مستقل خودشان مفهومی ندارد و خودشان نمی‌توانند تمدّن و فرهنگ بسازند و باید برای متمدّن‌شدن ابزار و قالب‌ها و ارزش‌های غربی را بپذیرند. و برای همین است که در همین جامعهٔ خودمان می‌بینیم به آدمی می‌گویند متمدّن که مصرفش بالا رفته است، نه شعورش