بریده‌هایی از کتاب تواضع؛ اخلاق توحیدی

به‌طور مثال هیچ‌گاه دو کارمند بانک که پول‌های دیگران نزدشان ودیعه و عاریه است نمی‌توانند به یکدیگر فخر بفروشند که پول امانت نزد من بیشتر از پولهای امانت نزد توست. اگر واقعاً این مال، این زیبایی،‌ این اعتبار و آبرو و... امانتی از جانب خداوند در اختیار ماست، دیگر جایی برای فخرفروشی باقی نمی‌ماند.

از سخت‌ترین موانع راه خدا و مسیر حرکت به‌طرف خداوند، این است که انسان کار خوب انجام دهد و آن کار خیر و نیک،‌ وی را به عُجب دچار نکند. انسان باید وقتی کار خوب انجام می‌دهد،‌ آن را از خدا ببیند و به خود نسبت دهد، حتّی احساس نکند که من این وسط فاعل بودم بلکه بگوید: «خداوند به‌دست من این کار خیر را جاری کرد و خداوند بر من منّت گذاشت و در این مسیر حرکت داد».

بنابراین انسان باید در خلوت سحرگاهی از خداوند بخواهد که دستش را بگیرد و کمک کند تا به آنچه وظیفه‌اش هست، عمل کند و در عین حال معترف به «عزّ ربوبیّت خداوند و ذُلّ عبودیّت خودش» باشد. مانند آنچه امام سجاد علیه‌السّلام در دعای بیستم صحیفهٔ سجّادیه به درگاه خداوند عرض می‌کنند: «وَ لَا تُحْدِثْ لِی عِزّاً ظَاهِراً إِلَّا أَحْدَثْتَ لِی ذِلَّةً بَاطِنَةً عِنْدَ نَفْسِی بِقَدَرِهَا». برای من عزّت ظاهری ایجاد مکن مگر این که به همان مقدار در نزد نفْسم ذلّت باطنی ایجاد کنی.

شیوه امیرالمؤمنین علی علیه‌السّلام هم این بود که به زن‌ها سلام می‌کرد و خوش نداشت که به زن‌های جوان سلام کند و می‌فرمود: می‌ترسم آوازش مرا خوش آید، و زیادتر از آن اجری که می‌جویم ضرر به من رسد. امیرالمؤمنین حاضرند این مستحب مؤکد را ترک کنند ولی صدای زن نامحرم را نشنوند، حال باید حساب و کتاب کرد از رسانه‌هایی که امروزه در دسترسی ماست تا شنیدن صدای زن نامحرم و دیدن تصویر نامحرم، و خدای ناکرده در مجالس و محافل خانوادگی با نامحرم دورهم نشستن و بگو بخند کردن و…

فرشِ زیر پای ما، در و دیوار منزل ما، تا ظرف و بشقاب و قابلمه‌ای که از آن استفاده می‌کنیم، هرکدام حقّ و حقوقی دارند که اگر انسان حق آن‌ها را ادا نکند، روی انسان أثر می‌گذارند، زیرا این موجودات در ظاهر صامت و ساکتند ولی در واقع همگی دارای ادراک می‌باشند.

در متون اسلامی و تربیت الهی تعبیر «اعتماد به‌نفس» وجود ندارد و این کلمه از ترجمهٔ متون روان‌شناسی غربی وارد فارسی شده است که می‌گویند: «خودت را باور داشته باش و به خودت تکیه کن!». آنچه در دین مبین اسلام دیده می‌شود، فقط «اعتماد به‌ربّ» و «توکّل و تفویض» است، زیرا انسان باید به چیز قابل اعتماد، تکیه کند. نفس انسان توخالی است و هیچ‌چیزی از خود ندارد تا بتواند به خودش اعتماد کند. بنابراین اعتماد و تکیه به نفس یک مفهوم شرک‌آلود است که با تربیت دینی ما سازگار نیست.

در تواضع سه مرحله وجود دارد: ۱. انسان در مقایسه با دیگران خود را برتر نبیند. یعنی حتّی قلباً هم احساس نکند که از دیگران بالاتر است (ترک کبر). ۲. انسان خود را نبیند و صفر بشمارد (ترک عُجب). ۳. انسان در مقایسه با دیگران خود را پایین‌تر ببیند. یعنی علاوه بر اینکه خود را بالاتر از دیگران نمی‌داند خود را هم سطح دیگران نیز نشمرد بلکه خود را از دیگران پایین‌تر نیز بداند.

ریشهٔ این تواضع در توحید است. یعنی اگر انسان بفهمد همه‌کارهٔ عالم خداوند است دیگر حق این‌که بخواهد در این عالم «منم منم» کند را ندارد. انسان باید خود را از هر انسان دیگر و بلکه از هر موجودی پایین‌تر ببیند.

اگر شخص بگوید: من علم و دانش دارم! می‌گویند: تو علم و دانش نداری. علم فقط و فقط مربوط به‌خداوند است. تو مانند آیینه هستی. آیینه هیچ‌وقت نمی‌تواند ادعا کند من نور دارم، چون نور مربوط به‌خورشید است و آیینه فقط منعکس کنندهٔ نور است و بس.

ما باید خوبی‌های خودمان را ندیده بگیریم و بدی‌های خود را ببینیم و از این بالاتر بدی‌ها خود را بسیار و خوبی‌ها خود را اندک و ناچیز بدانیم و بالعکس خوبی دیگران را زیاد دیده و بدیهای دیگران را نبینیم و این یکی از علامات مؤمن است؛ اگر چنین شد خواهی نخواهی دیگران را از خود بالاتر می‌بینیم.