بریده‌هایی از کتاب کی بود کی بود؟

«یک ملت بزرگ مثل یک انسان بزرگ است: وقتی اشتباه می‌کند، می‌فهمد که اشتباه کرده. وقتی فهمید، اشتباهش را می‌پذیرد و به گردن می‌گیرد. وقتی پذیرفت، آن را تصحیح می‌کند. و آنهایی را که اشتباه‌هایش را گوشزد می‌کنند خیرخواه‌ترین آموزگارانش به شمار می‌آورد.»

با کسی دوستیم و از این ارتباط دل خوشی نداریم یا می‌دانیم سرانجامی نخواهد داشت، اما آن را به هم نمی‌زنیم، چرا؟ صرفا به این دلیل که زمان زیادی صرف جفت‌وجور کردنش کرده‌ایم.

«کسی که لطفی در حق تو کرده، بیش از آن کسی که تو به او لطف کرده‌ای، آماده خدمت به توست.»

این یافته‌ها نشان می‌دهند که اگر کسی داوطلبانه تجربه‌ای دشوار یا دردآور را از سر گذراند تا به مقصدی برسد یا به هدفی دست یابد، آن هدف و مقصد برایش دلپذیرتر می‌شود

طی عمیق‌ترین مرحله خواب، همان موقع که به احتمال زیاد رؤیا می‌بینیم، مغز حرکات بدنی را متوقف می‌کند، تا مثلاً اگر در خواب دیدید که ببری دنبالتان کرده، بلند نشوید و دور تخت شلنگ‌تخته نیندازید. اگر پیش از آنکه جسمتان از این مرحله بیدار شود، ذهنتان بیدار شود، تا چند لحظه احساس فلج بودن به شما دست می‌دهد.

پرخاشگریِ اوّل سبب توجیه کردن می‌شود، بعد توجیه کردن سبب پرخاشگری بیشتر.

خاطرات ما اغلب تحت‌تاثیر تعصبات و اغراضمان به نفع خودمان شکل می‌گیرد و تغییر شکل می‌یابد. اغراضی که تیرگی‌های رویدادهای گذشته را کم‌رنگ می‌کند، تقصیرمان را کوچک‌تر جلوه می‌دهد، و آنچه را واقعا روی داده مخدوش می‌کند. وقتی پژوهشگران از زن و شوهرها می‌پرسند چه درصدی از کارِ خانه را انجام می‌دهند، زن‌ها پاسخ می‌دهند: «چه درصدی؟ تقریبا همه کار خانه، یعنی دست‌کم ۹۰ درصدش، روی دوش من است.» و شوهرها می‌گویند: «خیلی کارها، حدود ۴۰ درصد کار خانه با من است.» با اینکه ارقام دقیقی که ارائه می‌شود از زوجی به زوج دیگر فرق می‌کند، جمع کل همیشه کلی از ۱۰۰ درصد بالاتر می‌رود.

امّا مجموعه کتاب‌های فلسفی که در ایران منتشر می‌شوند کمتر به این مسائل می‌پردازند و در نتیجه ما به لبه پرتگاهی دوسویه کشانده می‌شویم که یک سویش یا وانهادن فلسفه و یا صرفا تبدیل این کتاب‌ها به کتاب‌های بالای تاقچه‌ای برای قمپز درکردن است، و سوی دیگرش، روی آوردن به کتاب‌های به اصطلاح «زرد» به قلم افرادی است که پاسخ‌هایی دم‌دستی به این سؤال‌ها می‌دهند و راه‌حل‌های یکسان آسان برای همه مشکلات همگان پیش پا می‌نهند که همه با آنها آشنا هستیم: ۴۰ راه برای خوشبختی، ۲۰ راه برای غلبه بر اضطراب، ۵۰ توصیه برای زندگی زناشویی، و... انگار انسان‌ها ماشین هستند و می‌توان برای مشکلات افراد، که نام مشترک امّا کیفیت متفاوت دارند، راه‌حل یکسانی عرضه کرد که کارگر هم بیفتد. این کتاب‌ها اکثرا به نظر من خطرناک هم هستند، زیرا افراد را از اندیشیدن به مسائل و مشکلاتشان معاف می‌کنند و نسخه‌ای می‌پیچند که همه به یکسان از آن استفاده کنند.

هوش و ذکاوت، مثل رنگ چشم، ویژگی ثابت و ذاتی انسان‌ها نیست بلکه مهارتی مثل دوچرخه‌سواری است که می‌توان با تلاش و تمرین زیاد آن را آموخت.

موتورِ محرک توجیه خویش، آن نیروی خاصی که ما را وامی‌دارد اعمال و تصمیماتمان را ــ به‌ویژه از نوع غلطش‌ــ موجه بنمایانیم، حسی ناخوشایند است که او آن را ناهماهنگی ذهنی،(تناقض در عقاید و رفتار)، می‌نامد. ناهماهنگی ذهنی حالت تنش‌زایی است که وقتی روی می‌دهد که شخص دو نوع ذهنیت (نظر، نگرش، باور، عقیده) دارد که از لحاظ روان‌شناختی ناهمخوانند، مثلاً «سیگار کشیدن کار احمقانه‌ای است چون می‌تواند مرا به کشتن دهد» و «من در روز دو بسته سیگار دود می‌کنم.» این ناهمخوانی عذابی ذهنی به همراه دارد که در محدوده‌ای بین عذاب وجدانی خفیف تا رنج و اضطرابی عمیق در نوسان است و باعث می‌شود تا زمانی که راهی برای کاهش این درد نیافته‌ایم آب خوش از گلویمان پایین نرود.

درست مثل این می‌ماند که زنی باشی در یک میهمانی و رئیست به تو بگوید: «فلانی، با آن مردی که آنجا ایستاده صمیمی‌تر شو و خوش و بشی بکن.» و تو هم می‌بینی که آن مرد چندان هم بدقیافه نیست و تو هم نه متأهلی نه با کسی در ارتباطی؛ چه اشکالی دارد، یک خوش و بش ساده است. بعد تا چشم باز می‌کنی می‌بینی در قسمت بار یک هواپیمای بی‌نام‌ونشان روانه روسپی‌خانه‌ای در بانکوک شده‌ای. به خودت می‌گویی: «وای بر من، من با چنین چیزی موافقت نکرده بودم.» اما باید از خودت بپرسی: «روسپی‌گری دقیقا از کجا آغاز شد؟ آیا از همان مهمانی نبود؟»

شک و تردید دشمن عدالت نیست، دشمن عدالت اطمینان بیش از حد است.

خواندن پیش‌بینی‌های آخرالزمانی جالب و گاه مفرح است؛ اما جالب‌تر از آن تماشای تغییراتی است که پس از غلط درآمدن پیش‌بینی‌ها و سُرومُر و گنده ماندن دنیا در استدلال‌های مؤمنان واقعی حاصل می‌شود. توجه داشته باشید که تقریبا اصلاً پیش نمی‌آید کسی بگوید: «گند زدم! باورم نمی‌شود اینقدر ابله بودم که این مزخرفات را باور کردم!» درست برعکس، اکثر آنها حتی بیشتر از گذشته از قوای پیش‌بینی‌شان مطمئن می‌شوند.

توجیه کردن خودمان به ما امکان می‌دهد میان لغزش‌های اخلاقی خودمان و دیگران فرق بگذاریم و مغایرت اعمالمان را با باورهای اخلاقی‌مان لاپوشانی کنیم.

همیشه کسانی سنگ اول را به خانه شیشه‌ای دیگران پرت می‌کنند که روزی دلشان می‌خواسته و نزدیک بوده بروند در خانه‌ای شیشه‌ای زندگی کنند.

قبایل دینکا و نوئر در سودان سنت عجیبی دارند. آنها بعد از اینکه دندان‌های شیری بچه‌ها می‌ریزد و دندان‌های دائمی‌شان رشد می‌کند، دندان‌های جلویی بچه‌ها را ــ حدود شش دندان پایینی و دو دندان بالایی‌ــ می‌کشند که باعث می‌شود چانه‌شان بیفتد، لبشان پایین‌تر برود، و تکلمشان مختل شود. آنها از زمانی این کار را کردند که کزاز شیوع یافته بود و کلید شدن دندان‌ها و قفل‌شدن دهان یکی از علائم کزاز بود. روستایی‌ها هم دندان‌های جلویی بچه‌هایشان را می‌کشیدند تا بتوانند از راه این حفره ایجادشده مایعات به خورد بچه‌ها بدهند. اکنون سال‌ها از شیوع بیماری کزاز و قفل‌شدن دهان می‌گذرد، اما قبایل دینکا و نوئر همچنان دندان‌های جلویی کودکانشان را می‌کشند. چرا؟

برای پایان دادن به جنگ باید به همان روابط شخصی بازگردی که می‌توانستی با دشمنت، پیش از شروع جنگ، داشته باشی. حتما می‌توانی با او مصالحه کنی. هیچ وضعیتی در دنیا ثابت و ابدی نیست.

سرزنش والدین شکل متداول و دم‌دستی توجیه کردن خودمان است زیرا به ما امکان می‌دهد راحت‌تر با حسرت‌ها و نقص‌هایمان کنار بیاییم. آنها اشتباه کردند.

توجیه خویش شکاف‌های میان عشاق، دوستان و کشورها را بیشتر و طولانی‌تر می‌کند. مانع از ترک عادت‌های بد می‌شود. به خطاکاران اجازه می‌دهد که از زیر بار مسئولیت کارهایشان شانه خالی کنند. و مانع از آن می‌شود که بسیاری از متخصصان و اهل فن نگرش‌ها و عملکردهای منسوخشان را که باعث آسیب رساندن به دیگران می‌شود تغییر دهند. نمی‌شود یک عمر زندگی کرد و هیچ دسته‌گلی به آب نداد. اما می‌شود بعد از هر خطا دهان باز کرد و گفت: «این کارم درست نبود. اشتباه کردم.» انسان ممکن‌الخطاست، اما همین انسان میان سرپوش گذاشتن روی خطایی که کرده و پذیرش آن خطا حق انتخاب دارد. انتخابی که می‌کنیم در عملکرد بعدی ما تأثیری حیاتی دارد. از بچگی به ما گفته‌اند که آدم از اشتباهاتش درس می‌گیرد، ولی اگر در همان ابتدا نپذیریم که اشتباه کرده‌ایم، چطور ممکن است از آن درس بگیریم؟ برای درس عبرت گرفتن باید بتوانیم آوای افسون‌کننده توجیه کردن خویش را تشخیص دهیم.

چطور می‌شود مردی درستکار قطب‌نمای اخلاقی‌اش را گم کند؟ کافی است کاری کنید که ذره‌ذره قدم‌های کوچکی در راهی بردارد، بعد با توجیه کردن خودش باقی راه را می‌رود.

کار برطرف کردن ناهماهنگی ذهنی مثل کار ترموستات است، عزت نفس و اعتمادبه‌نفس ما را همیشه در بالاترین نقطه نگه می‌دارد. به همین دلیل است که ما معمولاً از این غافل هستیم که خودمان را توجیه می‌کنیم، و دروغ‌های کوچکی که به خودمان می‌گوییم مانع از آن می‌شود که اصلاً بفهمیم خطا کرده‌ایم و تصمیم ابلهانه‌ای گرفته‌ایم.

«وقتی دوستی اشتباهی می‌کند، دوستت همچنان دوست تو هست و اشتباهش هم همچنان اشتباه.»

" لغزش زمانی تبدیل به اشتباه و خطا می‌شود که از تصحیح آن سر باز زنی."

استدلال علمی برای هر کس در هر شغلی مفید است زیرا روش علمی ما را وادار می‌کند با این احتمال یا حتی این حقیقت تلخ مواجه شویم که اشتباه می‌کردیم. استدلال علمی وادارمان می‌کند با توجیه خویشتن مقابله کنیم و آن را در معرض دید عموم قرار دهیم تا به سنگ آن بخورد و بشکند. به این ترتیب می‌توان گفت که علم و دانش اساسا شکلی از کنترلِ نخوت است.

تمامی تلاش‌های ما برای توجیه خویش در جهت برآوردن این نیاز است که نسبت به آنچه کرده‌ایم، آنچه باور داریم و آنکه فکر می‌کنیم هستیم، نظر مساعدی داشته باشیم.

با توجه به اینکه همه ما نقاط کوری در افق دیدمان داریم، بزرگ‌ترین امیدمان برای اصلاح به این است که اطمینان حاصل کنیم در تالار آینه‌ها نیستیم؛ در تالاری که در آن تنها تصاویر مخدوش خواست‌ها و باورهایمان را تماشا می‌کنیم. ما (در مقابل بله‌قربان‌گوها) به چند نه‌قربان‌گوی معتمد در زندگی‌مان نیاز داریم؛ به منتقدانی که مشتاق ترکاندن حباب توجیه‌های ما باشند و اگر خیلی از واقعیت دور شدیم، ما را به آن بازگردانند.

توجه به اینکه همه ما نقاط کوری در افق دیدمان داریم، بزرگ‌ترین امیدمان برای اصلاح به این است که اطمینان حاصل کنیم در تالار آینه‌ها نیستیم؛ در تالاری که در آن تنها تصاویر مخدوش خواست‌ها و باورهایمان را تماشا می‌کنیم. ما (در مقابل بله‌قربان‌گوها) به چند نه‌قربان‌گوی معتمد در زندگی‌مان نیاز داریم؛ به منتقدانی که مشتاق ترکاندن حباب توجیه‌های ما باشند و اگر خیلی از واقعیت دور شدیم، ما را به آن بازگردانند.

سرزنش والدین شکل متداول و دم‌دستی توجیه کردن خودمان است زیرا به ما امکان می‌دهد راحت‌تر با حسرت‌ها و نقص‌هایمان کنار بیاییم.

وقتی بچه‌ها یا بزرگسالان از شکست می‌ترسند، از خطرپذیری هم می‌ترسند. آن وقت دیگر نمی‌توانند عواقب اشتباه کردن را تحمل کنند.

مگرودر در دادگاه به قاضی‌اش، جان سیریکا، گفت: «من می‌دانم چه کرده‌ام و قاضی محترم دادگاه هم می‌داند که من چه کرده‌ام. من جایی بین بلندپروازی‌ها و آرمان‌هایم قطب‌نمای اخلاقی‌ام را گم کردم.» چطور می‌شود مردی درستکار قطب‌نمای اخلاقی‌اش را گم کند؟ کافی است کاری کنید که ذره‌ذره قدم‌های کوچکی در راهی بردارد، بعد با توجیه کردن خودش باقی راه را می‌رود.