بریده‌هایی از کتاب نیم نگاه از ارستو تا هایزنبرگ

اگر می‌خواهید نوشته شما خوانده شود و مورد استفاده قرار گیرد به شیوه خردمندان بیندیشید اما به شیوه مردم بیان کنید.

«حقیقت» تعبیر ما از «واقعیت» است.

یک باکتری شجاع به نام «باک» را می‌شناسم که روی دست من زندگی می‌کند. طول عمر باک حدود ۱۰۰ ثانیه است. از اجداد خودش که در مرداب زندگی می‌کنند و طول عمرشان ۴۵ ثانیه است جلوتر رفته. باک در این ۱۰۰ ثانیه ناچیز به ساعت من (یک طول عمر کامل به ساعت خودش) متولد می‌شود، رشد می‌کند، به مهد کودک و دبستان و دبیرستان و دانشگاه می‌رود. خدمات اجتماعی و سربازی و شرکت در جنگ بر علیه دشمنان را انجام می‌دهد. تولید مثل می‌کند و به دو قسمت تقسیم می‌شود و می‌میرد. برای باک برخلاف همنوعانش، «خور و خواب و خشم و شهوت» کافی نیست. باک می‌خواهد بداند. زندگی چیست؟ جهان چیست؟ خودش کیست؟ کجا ایستاده است؟ آیا جهان هدفمند است؟

از فرگه نقل است: «هر ریاضی‌دان قابل، لااقل یک نیمه فیلسوف است، همان گونه که هر فیلسوف مسلط، لااقل یک نیمه ریاضی‌دان است.»

بالاخره این نکته را باید تذکر داد که اگر مدت دو هزار سال افکار ارستو را به منزله ماشین جنگی بر علیه پیشرفت علوم مثبت به کار بردند نباید تقصیر آن را به گردن استاد انداخت.

در کودکی به کورت «آقای چرا؟» می‌گفتند زیرا در تمام موارد پرس و جو می‌کرد.

بنا به اصل داپلر، هرگاه جسمی به ناظری نزدیک شود و ناظر نوری را که از آن جسم به او می‌رسد تجزیه کند، این نور به‌سوی آبی متمایل است. هرگاه دوجسم از هم دور شوند، این نور به‌قرمز متمایل می‌گردد. البته توقع نخواهیم داشت اتومبیل‌های نزدیک شونده را آبی و اتومبیل‌های دورشونده را قرمز ببینیم مگر این‌که سرعت این اتومبیل‌ها زیاد باشد. از سرعت زیاد، مراد سرعت‌های قابل قیاس با سرعت نور است. با استفاده از این اصل، وقتی که طیف نورهای واصله از کهکشان‌های دیگر به‌ویژه کهکشان‌های دور را بررسی می‌کنیم می‌بینیم که این طیف، انحرافی به‌قرمز از خود نشان می‌دهد. این به دور شدن کهکشان‌ها دلالت می‌کند. دراین‌جا ذکر یک نکته فوق‌العاده جالب توجه است. کهکشان‌ها هرقدر دورترباشند، انحراف نورشان به‌سوی قرمز بیش‌تر است که این خود حکایت از سرعت نسبی بیش‌تری می‌کند. به‌این ترتیب است که ما در جهانی منبسط شونده زندگی می‌کنیم که هرلحظه ابعاد آن بیش‌تر می‌گردد.

هیلبرت مسأله ریاضی اینشتین را حل کرد اما هیچ گونه ادعائی نکرد و حرمت نگه داشت

هنگامی که در سال ۱۹۲۳ ضمیمه‌ای برای چاپ ایتالیائی کتاب «ریاضیات نظریه نسبیت» می‌نوشت متوجه شد که با توجه به رابطه برابری جرم و انرژی اینشتین، مقدار عظیمی انرژی از مقدار اندکی ماده آزاد خواهد شد. فرمی نخستین کسی است که به آزاد شدن عملی این انرژی اشاره کرده است. این اولین جرقه بمب اتمی است.

هندسه اقلیدس یک هندسه سنتی است. دارای چند مشخصه است. بیش از ۲۰۰۰ سال عمر کرده در نتیجه از دلش مقدار زیادی ریاضیات بیرون آمده. هندسه لوباچفسکی و هندسه ریمان. اقلیدس می‌گوید از نقطه خارج خط راست بیش از یک موازی برای آن نمی‌توان کشید. در هندسه لوباچفسکی بی‌نهایت موازی می‌توان کشید و در هندسه ریمان اصلا نمی‌توان موازی کشید.

در گذشته می‌خواستند به «حقیقت طبیعت» دست یابند، بعدها از این جاه‌طلبی دست برداشتند و به «توضیح طبیعت» قانع شدند. امروز معلوم شده نه تنها «حقیقت» از نظر ما وجود ندارد و نمی‌تواند وجود داشته باشد بلکه حتا «توضیح» نیز از دسترس ما دور است و ما فقط می‌توانیم کورمال کورمال و دست بر دیوار چند گامی طی طریق کنیم و به قول عمرخیام افسانه‌ای بگوئیم و در خواب بشویم. در مکانیک کوانتوم چیزی به نام «حقیقت» وجود ندارد. اکنون واژه «حقیقت» با واژه «فایده» یا مفید بودن یا ثمر بخشی جایگزین شده است. دیگر سوآل این نیست که آیااین «گزاره» حقیقت دارد؟ مسأله این است که آیا این «گزاره» مفید است؟

در سال ۱۸۸۷ با ماری مرک (۱۹۰۹-۱۸۶۱) ازدواج کرد. همسرش در ۴۸ سالگی از دنیا رفت. حاصل این ازدواج سه فرزند بود. کارل (۱۹۱۶-۱۸۸۸) که در بیست و هشت سالگی در جنگ کشته شد. دو دختر دوقلو به نام‌های گرِته (۱۹۱۷-۱۸۸۹) و اِما (۱۹۱۹-۱۸۸۹) که هر دو تازه عروس بودند و در سنین بیست و هشت سالگی و سی سالگی از دنیا رفتند. زخم عمیق مرگ فرزندان قلب پلانک را تا آخر عمر جریحه دار کرد به طوری که گاه در سخنرانی‌های علمی خود نیز به این غم بزرگ اشاره می‌کرد. پلانک از ازدواج دوم صاحب یک پسر شد. اروین (۱۹۴۵-۱۸۹۳) که به اتهام دست داشتن در سوء قصد بر علیه هیتلر در سال ۱۹۴۵ با جوخه آتش نازی‌ها تیرباران شد.

ذرات کوچک داخل اتم دائما آزاد می‌شوند.

در تاریخ دانش، این همه نبوغ، این همه دست‌آورد و این همه اشتباه بی‌نظیر است.

ارستو در سرزمین‌های اسلامی دوستان و دشمنان فراوان دارد. از جمله دوستداران می‌توان فارابی، رازی، سینا و خیام را نام برد. در مورد دشمنان باید وارد جزئیات شد.

ارستو در کتاب سیاست برای نمایش ارجحیت فلسفه بر امور اقتصادی، به تالس دانشمند و فیلسوف سده‌های قبل اشاره می‌کند که چون به او اعتراض کردند و فقر او را نشانه بی‌فایده بودن علم و فلسفه‌اش برشمردند دست به کار شد و از آنجا که هواشناسی می‌دانست دریافت که سال بعد باران فراوانی خواهد بارید و درختان زیتون بارور خواهند شد. تالس تمام دستگاه‌های روغن‌کشی را به بهای نازل برای سال بعد اجاره کرد و در فصل زیتون که همگان طالب دستگاه‌های روغن‌کشی بودند به بهای گزاف اجاره داد و ثروت اندوخت و نشان داد که فیلسوف و دانشمند اگر بخواهد می‌تواند در امور اقتصادی و معیشتی نیز حرفی برای گفتن داشته باشد اما وقت گرانبهای خود را برای این امور صرف نمی‌کند.

دربارها نیز با فلسفه سازگاری نداشتند. معروف است که محمود غزنوی پس از فتح ری، کتب علما و فلاسفه را زیر دار هر یک از آن بزرگان به باد نیستی داد

یکی از مهم‌ترین تجربیاتی که به کشف امروزین اتم منجر شد توسط گیاه‌شناس اسکاتلندی، رابرت براون (۱۸۵۸ - ۱۷۷۳) انجام گردید. براون گرده‌های گل را روی آب پخش کرد اما هنگامی که با میکروسکپ نگاه کرد متوجه شد که گرده‌های بسیار ریز گل که بر سطح آب ریخته، تحت تأثیر نیرویی نامعلوم، بر سطح آب و در تمام جهات حرکت می‌کنند. حرکت براونی به معمایی تبدیل شد و بسیاری افراد روی آن کار کردند تا آن که در حدود هشتاد سال بعد اینشتین مسأله را با وضوح حل کرد: «اتم‌ها به گرده‌ها ضربه می‌زنند و باعث حرکت آن‌ها می‌شوند». این اولین تجربه مستقیم اتمی محسوب می‌شود. تثبیت نهایی تئوری اتم به دست اینشتین انجام شد که در سال ۱۹۰۵ رابطه ریاضی حرکت براونی را ارائه داد.

فرض کنیم سوار یک اتوبوس هستیم و راننده به خط مستقیم از شهر دور می‌شود. ما روی صندلی عقب نشسته‌ایم و از پنجره عقب به ساعت برج شهرداری که وسط میدان شهر است نگاه می‌کنیم. عقربه‌های ساعت مثل همیشه به حرکات خود مشغولند. زمانی که ساعت شهرداری نشان می‌دهد با زمانی که ساعت مچی ما نشان می‌دهد یکسان است. راننده سرعت خود را زیادتر می‌کند. منظور از سرعت زیاد سرعت‌های قابل مقایسه با سرعت نور است. ما هنوز به ساعت برج وسط میدان شهر نگاه می‌کنیم و در کمال تعجب می‌بینیم که ساعت برج از ساعت ما عقب افتاده است. از آن‌جا که بابت درست کار کردن ساعت شهر مطمئن هستیم نتیجه می‌گیریم که نوری که از ساعت شهر به سمت ما می‌آید مدتی طول می‌کشد تا به ما برسد. اکنون راننده سرعت خود را به سرعت نور می‌رساند. ما که هنوز از شیشه پشت به ساعت برج نگاه می‌کنیم متوجه می‌شویم که ساعت شهر به طور کامل توقف کرده است.

زایش و مرگ رشته‌های مختلف علمی موضوع شورانگیزی است. بعضی علوم نمی‌میرند فقط استحاله پیدا می‌کنند. علم کیمیا با استحاله به علم شیمی تبدیل می‌شود. بعضی علوم چنان تغییر می‌کنند که دیگر جز نام با علم اولیه شباهت ندارند. نجوم و پزشکی امروز با آن‌چه به همین نام معروف بوده زمین تا آسمان تفاوت کرده است. شاید تنها علمی که مانند سد سکندر سر جای خود ایستاده شاخه‌های اصلی آن هنوز کاربُرد دارد هندسه است.

دو شاخه مهم ریاضیات نوین به نام‌های تئوری فاجعه و تئوری آشوب معروف شده است.

«حقیقت» تعبیر ما از «واقعیت» است.

خود افلاتون شاگرد سقرات بود. ارستو بعدها معلم اسکندر مقدونی شد.

«قاطیقوریاس» یا «مقولات». «باری ارمینیاس» یا «تعبیرات». «طوبیقا» یا «مواضع» که در آن فن جَدَل آموزش داده می‌شود. «آنولوطیقا» یا «تحلیل» که شامل دو رساله «قیاس» و «برهان» است.

اقلیدس برای ساختن خط خود باید نقطه رقیق ساخته شده از «هیچ» خود را با فشار از بین کوه‌های سنگی متکاثف مقاومت هوا، حتا هوای رقیق بالای کره زمین عبور دهد.

دنیا با سر به سوی جنگ مذهبی تمام عیار می‌شتابد. جنگ‌های مذهبی از هم‌اکنون شروع شده است. آینده نزدیک می‌تواند شاهد یکی از خون‌بارترین جنگ‌های طول تاریخ باشد. این در حالی است که طرفین درگیر معتقدند چنان بر حقند که در هر بحثی به پیروزی می‌رسند. آنان اما به جای آن‌که از رهبران فکری و مذهبی طرف مقابل برای مذاکره دعوت کنند شمشیر بر می‌دارند. ظاهرا تمامی تلاش‌های اندیشگی بشر در جهت اثبات حقانیت شمشیر بوده است.

سال ۱۹۰۲ یعنی ۲۳ سال بعد از انتشار BEGRIFFSSCHRIFT فرگه نامه‌ای از برتراند راسل دریافت کرد که در آن پارادوکس راسل مطرح شده بود. این پارادوکس نیز به زبان ریاضی است اما به زبان غیر ریاضی خودمانی به این صورت است : در روستا فقط یک سلمانی برای تراشیدن ریش مردم زندگی می‌کند. این سلمانی فقط و فقط ریش مردانی را می‌تراشد که خودشان ریش خودشان را نمی‌تراشند. اکنون سوآل پارادوکس این است که «ریش خود این سلمانی ریش‌تراش را چه کسی می‌تراشد؟» ۱ - اگر خودش ریش خودش را بتراشد نباید به وسیله سلمانی ریش تراش (یعنی خودش) ریشش تراشیده شود. ۲ - اگر او ریش خودش را نتراشد مجبور است نزد سلمانی ریش تراش (یعنی خودش) برود تا ریشش را بتراشد. به این ترتیب راسل مجموعه‌ای را نشان داد که یکی از اعضاء آن جزو آن نیست. این پارادوکس، فرگه را متوجه اشتباه خود کرد.

«ما در زمانی هستیم که از اهل علم جز عده کمی مبتلا به هزاران رنج و محنت کسی نمانده است... بسیاری از معاصرین متظاهر و علم‌فروش مال حق را جامه باطل می‌پوشانند و گامی از حد خودنمائی و تظاهر به علم فراتر نمی‌گذارند و آن‌چه را از علوم می‌دانند فقط در اغراض جسمانیه پست صرف می‌کنند و اگر مشاهده کنند که کسی متوجه طلب حق است و شیوه او راستی است و در ترک باطل و دروغ و خودنمائی و مکر و حیله می‌کوشد او را استهزاء و تحقیر می‌کنند».

شناخت جهان هستی و چگونگی پیدایش و عملکردش، بزرگ‌ترین انگیزه تاریخی زیست آدمی است. شمار اندکی از ساکنان این سیاره کوچک، در گردش به دور یک ستاره متوسط یک کهکشان معمولی، هدف خود را شناخت جهانی به این پهناوری قرار داده‌اند. چگونه می‌توان تصور کرد که ذره ناچیزی از آفرینش، به این باور رسیده باشد که قادر به شناخت و درک همه آن و از همه عجیب‌تر، قادر به کنترل آن خواهد بود؟

برای بررسی جهان ضد ماده، مجبور به‌ورود به‌دنیای فانتزی تخیلات علمی می‌شویم. اصولا یک روش به‌دست آوردن تئوری‌های علمی و کشف «قوانین طبیعت!» روشی شاعرانه و تخیلی است. خیال‌پردازی گاه کمک‌های بزرگی به‌حل مسائل می‌کند. گفته‌اند آن‌چه روزی در گذشته به‌خیال درآمده است می‌تواند در آینده به‌وقوع پیوندد. گواه این گفتار، تخیلات عجیب پیشینیان و پیش‌رفت‌های شگرف علمی‌خود ماست. بحث‌های تخیلی یک وسیله مهم فهم جهان است.