بریده‌هایی از کتاب در ستایش شرم

تعریف شرم از منظرهای متفاوتی می‌توان تعاریف گوناگونی از احساس شرم به دست داد. اما به دلیل منظر جامعه‌شناسانه‌ای که انتخاب کرده‌ایم تعریف مارکس از شرم را در نظر می‌گیریم: شرم، نوعی خشمِ به خویشتن است.

شرم، خشمی است معطوف به تمامت وجود فرد که با ترغیب و تهییج فرد به سنجش کردارها و نتایج کردارهای خود، او را به آگاهی به خصایص نامطلوب و منفی خود هدایت می‌کند. اما هیچ فردی نیست که تمامآ از خصایص مثبت و یا منفی سرشته شده باشد. از این‌رو اگر قبول کنیم که احساس شرم معطوف به کل وجود فرد می‌شود بنابراین با شرم، او هم به خصایص منفی و هم به خصایص مثبت خود متوجه می‌شود. باید تأکید کرد که فرد به اعتبار خصایص مثبت خویش و تأکید آن‌هاست که می‌تواند با برانگیخته شدن احساس شرم، این یا آن خصلت خود را به‌عنوان خصلت منفی شناسایی کند. پس به دلیل احساس شرم، فرد برانگیخته می‌شود که به اتکای خصایص مثبت خود، خصایص منفی‌اش را نفی و رفع کند. این روندی است که اگر با موفقیت پیش برده شود به تغییر خود می‌انجامد

لازم می‌بینم تأکید کنم آن نوع خشمی که معرف شرم است هیچ نسبتی با نفرت و انزجار از خود ندارد. حتی می‌توان گفت که نفرت و بیزاری از خود اصلا به معنای محال شدنِ خشمی است که معرف شرم به شمار می‌آید. چرا که نفرت و بیزاری معرف نوعی قطع ارتباط درونی با آن موضوع یا دیگرانی است که انزجار و نفرت فرد را برانگیخته‌اند. از این لحاظ، نفرت و بیزاری نسبت به خود نیز نهایتآ به قطع ارتباط درونی با خویش و دست‌کم بی‌اعتنایی به خود می‌انجامد که اصلا زمینه‌ساز بی‌شرمی است. در عین حال اگر هم بتوان بین نفرت و بیزاری از خود و احساس شرم ارتباطی قایل شد باید گفت انزجار و نفرت از خویشتن نتیجهٔ انفعال و تسلیم‌شدگی فرد در برابر احساس شرم است.

ما ایرانیانِ تحت ستم و چپاول استبدادی، برای بقای خویش به دو شیوهٔ افراط و تفریطِ ادغام در جمع و یا کناره گرفتن از جمع و در خود فرو رفتن متوسل شده‌ایم. با ادغام در جمع، خود را در پناه و حمایت جمع قرار داده‌ایم و یکی از خیل و انبوهِ بی‌نشان مانده‌ایم تا متمایز و مشخص نباشیم، و بنابراین پناه گرفتن پشت سنگر جمع را همچون وسیلهٔ تدافعی و بقای خود در شرایط تحمیل شده به خود در نظر گرفته‌ایم؛ همچنان که به عنوان انسان خصوصی فقط به فکر حفظ شخص خود از طریق پناه گرفتن در سنگر تنهایی خویش بوده‌ایم تا از این طریق از خود محافظت کنیم