راهنمای سمن های زیست محیطی نوپا نوشته شاهین زراعتی رضایی به آسیب‌شناسی تحلیلی زیست‌بوم ایران‌ می‌پردازد و سی توصیه کلیدی به راهبران سمن‌های زیست‌ محیطی دارد.

درباره کتاب راهنمای سمن های زیست محیطی نوپا

امروزه در ایران، انواع «سازمان مردم‌نهاد» که به اختصار «سمن» نیز گفته می‌شود در حوزه‌ها و موضوعات مختلف وجود دارند. سمن زیست محیطی که بر حفظ و احیای زیست‌بوم و حیات‌وحش تمرکز دارد از جمله رایج‌ترین و فراوان‌ترین سمن‌ها در ایران و سرتاسر جهان است. هر ساله، ده‌ها سمن زیست محیطی جدید در کشور تاسیس می‌شود و به انبوه سمن‌های زیست محیطی قبلی، اضافه می‌گردد. در ادامه جهت رعایت اختصار، به جای بکاربردن عبارات طولانی «سمن زیست محیطی» از عبارت ساده «سمن» استفاده می‌شود. به بیان دیگر، هر جا از کلمه سمن استفاده شد منظور «سمن زیست محیطی» یا همان «سازمان مردم‌نهاد زیست محیطی» می‌باشد.

اکثر سمن‌ها در محدوده شهرستان و تعداد کمی در سطح استانی یا ملی شکل می‌گیرند. عمده اعضا و هواداران پیوسته به آنها نیز از جوانان هستند. سمن‌ها علیرغم همه تفاوت‌هایی که با همدیگر دارند غالبا پیگیری برخی اهداف کلان را در سرلوحه برنامه‌های خود قرار می‌دهند که مهم‌ترین آنها عبارتند از:

۱ ـ حفظ و تداوم ظرفیت زیست محیطی موجود

۲ ـ احیا و بازیابی ظرفیت زیست محیطی نابودشده یا در حال نابودی

۳ ـ ایجاد ظرفیت زیست محیطی جدید و بدیع

در راستای تحقق اهداف مذکور، هم‌اکنون ظرفیت عظیمی از اماکن، تجهیزات، بودجه، نیروی انسانی و مجوز با هدف اسمی «حفاظت از محیط زیست ایران»، در قالب سمن‌ها سازماندهی و متمرکز شده‌اند. اما علیرغم همه این تلاش‌ها، بنا به گزارش‌های رسمی دولتی، وضعیت موجود محیط زیست ایران در یک برآورد کلی، مساعد نیست و چشم‌انداز آینده آن نیز رو به وخامت است. شرایط چنان بحرانی است که برخی مسئولین دولتی ذیربط در خصوص بعضی حوزه‌های حساس طبیعت ایران، ضرب‌الاجل‌های پنج ساله و ده ساله برای نجات ظرفیت‌های زیست محیطی موجود، تعیین می‌کنند.

به منظور تحلیل موفقیت سمن‌های ایرانی در مقابله با معضلات فزاینده زیست محیطی، دو فرضیه عمده متصور است:

۱ ـ سمن‌ها بسیار موفق عمل می‌کنند ولی سرعت تخریب طبیعت ایران نیز بسیار بالا است. از اینرو معضلات از کامیابی‌ها پیشی می‌گیرد و بحران روز به روز عمیق‌تر می‌شود.

۲ ـ سمن‌ها چندان کارآمد نیستند و کمتر از حد انتظار عمل می‌کنند و از سوی دیگر، تخریب طبیعت ایران نیز بسیار بالا است. به این ترتیب، شرایط زیست محیطی به طور فزاینده‌ای رو به وخامت است.

تقریبا همه کسانی که در مورد محیط زیست ایران، مطالعه و تجربه کافی دارند فرضیه دوم را با وضعیت کنونی کشور، سازگارتر می‌دانند. هرچند برای ارائه نظر قطعی، انجام پژوهش گسترده در راستای تایید یا رد فرضیات مذکور ضرورت دارد.

نویسنده این اثر، از جمله کسانی است که به فرضیه دوم اذعان دارد و به صراحت بر ناکارآمدی و ضعف سمن‌های ایرانی به نسبت سمن‌های مشابه در کشورهای موفق، تاکید دارد. در تبیین و تشریح این نظر، تلاش می‌گردد از مجادله مرسوم در حوزه مطالعات سازمانی پرهیز گردد و به جای آن از روشی ابتکاری بهره گرفته شود.

در این روش، جامعه‌ای ابتدایی متصور است که قرار است تعدادی سمن نوپا در آن تاسیس شود و به فعالیت بپردازد. برای اینکه این سمن‌ها، بازدهی و کارایی بهتری داشته باشند می‌توان صدها توصیه مطرح نمود. هر توصیه غالبا شامل یک گزاره تجویزی است که باید یا نبایدی را مطرح می‌نماید اما در توضیح ابعاد یک توصیه، می‌توان چند «پاراگراف» یا صفحه بیان نمود.

تلاش می‌گردد از بین ده‌ها توصیه که به ذهن نویسنده خطور کرده است، تعدادی از آنها که برجسته‌تر و درخشان‌تر به نظر می‌رسد انتخاب و بیان شوند. پس از پایان کتاب و تعمق در توصیه‌های ذکرشده، خواننده قادر خواهد بود شمایی از یک سمن نمونه را به تصویر بکشد. آنگاه به روشنی، آنچه باید باشد یا می‌تواند باشد در مقابل قرار می‌گیرد و معیاری به دست می‌دهد تا آنچه هست را ارزیابی و قضاوت نمود. به این ترتیب، خوانندگان با مطالعه این کتاب:

* با دلایل ناکارآمدی و ضعف سمن‌های موجود آشنا می‌شوند.

* متوجه می‌شوند که چه باید کرد و چه نباید کرد تا سمنی موفق داشته باشند.

* پی می‌برند که آفت‌های یک سمن چیست و چگونه سمن خود از رکود چند ساله خارج نمایند و به شکوفایی و پویایی برسند.

* یاد می‌گیرند چگونه مشارکت مردم ساکن در زیست‌بوم را جلب نمایند.

* می‌آموزند چگونه با مدیران سازمان‌های دولتی بومی، تعاملی سازنده داشته باشند.

* در می‌یابند چگونه اهداف خود را گسترش دهند.

* فرا می‌گیرند چگونه کادرسازی کنند و آموزش دهند.

* ایده می‌گیرند چگونه سازوکار حقوقی برای برای کنترل و مجازات عوامل تخریب طبیعت را ایجاد نمایند.

خواندن کتاب راهنمای سمن‌های زیست محیطی نوپا را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

علاقه‌مندان به مطالعات اجتماعی و زیست‌محیطی مخاطبان این کتاب‌اند.

بخشی از کتاب راهنمای سمن های زیست محیطی نوپا

حامیان محیط زیست، طیف وسیع و متنوعی از شهروندان را به لحاظ سن، تحصیلات، وضعیت مالی، گرایش سیاسی، جایگاه سازمانی و... در بر می‌گیرند.

کودک ده ساله‌ای که زباله‌ها را از کنار ساحل زاینده‌رود جمع‌آوری می‌کند.

مرد کهنسالی که هر سال به طور خودجوش، هزاران نهال بلوط در دامنه زاگرس می‌کارد.

زنی که مدیر یک «هلدینگ» عظیم خصوصی در حوزه صنایع پتروشیمی است و از سرمایه شخصی خود جهت ایجاد زیستگاه حفظ و تکثیر گونه‌های کمیاب پرندگان بومی استفاده می‌کند.

چوپانی که در کوهپایه سبلان گوسفند می‌چراند و بچه آهویی که در چاله افتاده است را نجات می‌دهد و رها می‌سازد.

دانشجوی کارشناسی ارشد که در مجاورت تالاب انزلی زندگی می‌کند و وقتی مرغابی‌های مهاجر در یخبندان سطح تالاب گرفتار می‌شوند به جای شکار، آنها را از یخ نجات داده و پس از چند روز مراقبت، در طبیعت رها می‌سازد.

این افراد و هزاران نفر همانند آنان، از همه اقشار و طبقات اجتماعی و در گستره وسیع جغرافیای ایران‌زمین، طرفدار و دوستدار کنش‌گر محیط زیست ایران محسوب می‌شوند و این کتاب (خصوصا این بخش تحلیلی)، آنها را مورد خطاب قرار داده است. مباحثی که در ادامه خواهد آمد کاملا بین رشته‌ای است و همزمان از حوزه‌ه‌های علمی نظیر روان‌شناسی، روان‌شناسی اجتماعی، جامعه‌شناسی توسعه، مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی فرهنگی، ارتباطات، مدیریت، حقوق، تاریخ، باستان‌شناسی، زیست‌شناسی و... بهره می‌برد. از اینرو برای آن که ایده‌ها و نظریات بیان‌شده، برای طیف وسیعی از مخاطبان (که به تنوع آنها اشاره گردید) قابل فهم باشد کلمات و جملات کتاب، ساعت‌ها و به دفعات مورد بازبینی و ویرایش قرار گرفته است. همزمان از «چاشنی» ادبیات بهره گرفته شده است تا جذابیت متن افزایش یابد.