بریده‌هایی از کتاب سرزمین‌های شبح‌زده

«هر انقلابی با سه پرسش روبرو می‌شود. اول، با پادشاه چکار کند. دوم، با درباریان او چکار کند، و سوم، که تا اینجا از همه مشکل‌تر است، با آرزوهای ناکام مردم چکار کند.

«هر کسی که کنترل گذشته را به دست گیرد، کنترل آینده را به دست می‌گیرد.»

از سال‌های دهه شصت در چکسلواکی هیچ کسی نبود که اعتقاد داشته باشد که نظام با کفایت، انسانی، یا عادلانه است. آنچه مردم را از هم متمایز می‌کرد فقط این بود که آیا این حرف‌ها را با صدای بلند به زبان می‌آوردند یا نه. اکثریت عظیم مردم آن را به زبان نمی‌آوردند؛ این عقیده را در درون خود نگه می‌داشتند، حال آنکه در ظاهر در نظام مشارکت داشتند و از آن حمایت می‌کردند. آنها در آنچه جامعه‌شناس‌ها آن را منطقه خاکستری می‌نامند، زندگی می‌کردند.

پاول نومان، ناراضی چک، که کار پاکسازی پلیس پراگ را به او محول کرده‌اند، می‌گفت: «ببینید، در کتاب‌های تاریخ جنگ‌ها همیشه به گونه‌ای منطقی و درست توصیف می‌شوند. من همیشه عاشق خواندن آثار استاندال بودم. و نیز جنگ و صلح. آنها حاوی بهترین توصیف‌ها از نبردها هستند. اما در نظر کسانی که در آنها شرکت می‌کنند، هرج و مرج و اغتشاش هستند. در هر انقلابی هم همین‌طور است؛ منطق بعدآ به آن تحمیل می‌شود.» سیاستمداران امروز بیشتر توجه خود را به تحمیل این منطق معطوف می‌دارند و بدین وسیله بر حافظه گذشته مسلط می‌شوند. وینستون چرچیل می‌گفت: «تاریخ با من مهربان خواهد بود، چون قصد دارم آن را بنویسم.»

دعوت کردن از بیش از سی نفر به مراسم عروسی ممنوع بود. در خلال چند سال بعد، ۷۴۰۰۰ نفر مهاجرت کردند. در اکتبر ۱۹۷۰، بسیاری از آنها نامه‌ای از سوی مرکز مشاوره حقوقی در پراگ دریافت کردند که به آنها اطلاع می‌داد که غیبت آنها غیر قانونی است و محاکمه خواهند شد. آنها می‌بایست هزینه دفاع خود را به ارز می‌فرستادند، یا اینکه از اقوامشان در وطن مطالبه می‌شد. پاکسازی‌هایی که در ۱۹۷۰ شروع شد در تاریخ اردوگاه شرق بی‌همتا بود و برای همیشه مظهر «عادی‌سازی» خواهند بود. دگراندیشان روشنفکر را دیگر دستگیر نمی‌کردند، اما آنها را نادیده می‌گرفتند، و از هر گونه تأثیر بر حیات ملی جدایشان می‌ساختند. به دگراندیشان، فیلسوفها، نویسندگان، پزشکان، اقتصاددان‌ها، و روان‌شناس‌ها فقط مشاغل مجاز را می‌دادند: مأمور سوخت، رفتگر، و دستیار پرستار. آنها ملبس به اونیفورم و پیش‌بند در آلونک‌های مأمور سوخت‌رسانی و جایگاه‌های نگهبانی می‌نشستند، و درباره ضرورت بدون قید و شرط اجتماعی بحث می‌کردند و درباره رأی‌گیری نسبی مقاله می‌نوشتند.

ژاک روپنیک می‌نویسد: «تحت لوای کمونیسم، آینده معلوم بود، این گذشته بود که هیچ‌کس نمی‌توانست از بابت آن مطمئن باشد.»

برای ما امریکایی‌ها، که انسان خودساخته را تحسین می‌کنیم و مدام خودمان را بازآفرینی می‌کنیم، درک اهمیت گذشته سخت است

مسئولان اردوگاه‌های شکنجه در آرژانتین شهادت می‌دهند که، در واقع، استراحت‌گاههای چشمه‌های آب معدنی را اداره می‌کرده‌اند و یادشان نمی‌آید که حتی یکی از مهمانان اردوگاه جز بنا به میل و اراده خود در آنجا مانده باشد. آلمان‌ها می‌گویند، بله، ما می‌دیدیم که یهودیان شهرمان را در واگن‌های باری بار می‌کردند، اما کی می‌توانست سرنوشت غایی آنها را متصور شود؟ ما نمی‌دانستیم! ما هیچی ندیدیم! ما هیچ خبط و خطایی نکردیم ــ در واقع، خودمان قربانی بودیم!

ویکتور اوشاینتسکی، حقوقدان لهستانی قانون اساسی، می‌گفت: «هر انقلابی با سه پرسش روبرو می‌شود. اول، با پادشاه چکار کند. دوم، با درباریان او چکار کند، و سوم، که تا اینجا از همه مشکل‌تر است، با آرزوهای ناکام مردم چکار کند. و بعد به ذهن رهبر جدید می‌رسد ــ «آهان! ما یک پادشاه داریم که سرش را هنوز زیر گیوتین نبرده‌ایم!»

لیبوش شیلهانووا، همسر شیلهان، می‌گفت: «تازه فهمیدیم که «توتالتیاریسم» یعنی چه. در تمام اماکن کاری یک مأمور اس تی بی حضور داشت. من کارم را به عنوان جامعه شناس از دست دادم و شروع به بافتن پلیور و شال گردن برای یک تعاونی کردم. بعد به همسر زوکال، که تحلیل‌گر وزارت بازرگانی بود، گفتند که دیگر ارتقای مقام نخواهد یافت، اما اجازه دارد بماند. اوتاشیک معلم زوکال پیشنهاد کرد که برای زوکال کاری در بلگراد یا کانادا پیدا کند، اما زوکال زیر بار نرفت. او به من گفت: «تنها تأسفم این است. تأسفم نه بابت مخالفتم با عادی‌سازی، بلکه به خاطر مهاجرت نکردنم است. در آن زمان اینکا مایل نبود و خودم هم احساس می‌کردم که مسن‌تر از آنم که دوباره از اول شروع کنم.»

«تاریخ با من مهربان خواهد بود، چون قصد دارم آن را بنویسم.»

کارین تا زمان مرگ پسرش یک زن معمولی آلمان شرقی بود: او در دهکده‌ای در شمال به دنیا آمد، در جوانی ازدواج کرد، در جوانی طلاق گرفت، کارش منشیگری بود، بعدها رستوران‌دار شد، و هیچ مشکلی با رژیم نداشت. مرگ کریس او را تندرو کرد و زندگیش را به خود معطوف داشت. اشتازی پیش از آنکه حتی زحمت با خبر کردن او را از قتل پسرش به خود بدهد، دو روز زاغ سیاه او را چوب زد.

مدیر کارخانه‌ای که از عهده تولید سهمیه خود بر نمی‌آمد، ممکن بود به عنوان «خرابکار امپریالیست» اعدام شود، و آنهایی که نمی‌توانستند داوطلب تولید سهمیه‌های بالاتر و بالاتر شوند ــ و برای این کار آشکارا انگیزه چندانی هم وجود نداشت ــ ممکن بود به دلیل همین گناه اعدام شوند. هنگامی که نام استالین، دانای کل، در یک گردهمایی برده می‌شد، همه حاضران می‌ایستادند و کف می‌زدند. کف زدن ده دقیقه ادامه می‌یافت؛ ممکن بود اولین کسی که از کف زدن باز می‌ایستاد اعدام شود.

در نظر شمار بسیاری از حکومت‌ها، پرداختن به بی‌عدالتی گذشته، نه شیوه‌ای برای رها شدن از آن، بلکه نخستین گام برای تکرار آن بوده است.

اقتصاد سالم نیازمند دمکراسی است.

توانایی انسان در بازنویسی گذشته به منظور متناسب کردن آن با زمان حال ــ و به‌ویژه بازنویسی مشارکت (در جرم) فردی‌مان در گذشته‌ای ننگین ــ گواه خلاقیت و هنرمندی نوع بشر است.

مردم اروپای شرقی چهل سال آزگار به روز سقوط کمونیسم صورتی آرمانی بخشیدند. آن روز فرا رسید. مطابق آمال و آرزوهای مردم نبود. هم از این رو آنها حالا به گذشته ماقبل کمونیستی خود صورت آرمانی می‌بخشند.

هر کسی که در لوای کمونیسم زندگی می‌کرد، در واقع قربانی آن بود، از هوای آلوده، خمودی، تحقیر هر روزه، مدارس بد، و نیز نبود آزادی رنج می‌برد

در نظر شمار بسیاری از حکومت‌ها، پرداختن به بی‌عدالتی گذشته، نه شیوه‌ای برای رها شدن از آن، بلکه نخستین گام برای تکرار آن بوده است

از آن رو که کمونیسم خود را به لحاظ علمی کامل و بی نقص اعلام کرده بود، هرگونه عیب و ایراد می‌بایست کار دشمن باشد.

در برابر وحشت حزب، مشکل واقعی اصلاحات اقتصادی به‌تدریج بر چکسلواک‌ها آشکار شد: اقتصاد سالم نیازمند دمکراسی است.

ما مدام مدرک فساد و سوءِ مدیریت را در میان مقام‌های بلندپایه حزب پیدا می‌کردیم. آنها نه تنها به ما اجازه نمی‌دادند که روی آن مسائل کار کنیم، بلکه حتی نمی‌توانستیم آنها را در گزارش‌هایمان درج کنیم. اوضاع بسیار دلسرد کننده شد.

هر انقلابی، چه خونبار باشد و چه نباشد، دو مرحله دارد. مرحله اول به ابزار نبرد برای آزادی، و مرحله دوّم به ابزار نبرد برای کسب قدرت و انتقامجویی از طرفداران دو آتشه رژیم قدیم تعریف می‌شود. نبرد برای آزادی زیباست. هر کسی که در این نبرد شرکت کرده است، کم و بیش به‌طور عینی احساس کرده است که بهترین و گرانبهاترین درونیات او برانگیخته می‌شده است. انتقامجویی روانشناسی متفاوتی دارد. منطق آن سازش‌ناپذیر است. اول از همه نوبت پاکسازی دشمنان دیروز، طرفداران دو آتشه رژیم قدیم فرا می‌رسد. بعد نوبت پاکسازی همقطاران مخالفت دیروز، که امروز با فکر انتقامجویی مخالفت می‌ورزند، می‌شود. سرانجام نوبت «پاکسازی کسانی فرا می‌رسد که از همقطاران دیروز دفاع می‌کنند. یک روانشناسی انتقامجویی و نفرت رشد می‌کند.

اشتازی کتابخانه‌ای از بوها داشت: چند صد جار شیشه‌ای حاوی تکه‌هایی از لباس زیرهای کثیف ناراضی‌ها، تا سگ‌های تربیت شده بتوانند بو بکشند و نظیر آن بو را در یک جزوه ضد دولتی که در پیاده‌رو پیدا می‌شد شناسایی کنند.

آخرین چیزی که دولت آلمان شرقی بعد از جنگ می‌خواست، بحث عمومی در باره نقش فرد در یک جامعه توتالیتر بود. درست برعکس ـ حکومت دیکتاتوری صرفآ به پیروان چشم بسته و انعطاف‌پذیر نیاز داشت.

مردم در اوضاع و احوال مساعد درست رفتار می‌کنند؛ در اوضاع و احوال نامساعد است که رفتار نادرستی دارند.

محاکمه‌هایی که سعی می‌کنند در مقیاس بزرگ به عدالت رفتار کنند، خطر رفتار غیرعادلانه در مقیاس‌های کوچک را می‌پذیرند، هدف آنها باید نه عدالت، بلکه عدالت ذره به ذره باشد.

بسیاری از کسانی که در لوای کمونیسم زندگی می‌کردند، جدا شدن از نظام را با ادامه دادن به اعتصابی همیشگی، و قاچاقی خارج کردن ابزار کار از کارخانه به خانه، پیشه خود ساختند. حالا از این رفتار برداشت تازه‌ای می‌شود و مخالفت با حکومت تفسیر می‌شود. به استثنای بزرگ لهستان، تعداد بسیار اندکی به اعتراضی آشکارتر مبادرت می‌کردند. بنابراین اکثر مردم، که می‌دیدند هیچ‌کس حقیقتآ شجاعانه در برابر رژیم مقاومت نمی‌کند، از عدم مقاومت خودشان احساس گناه نمی‌کردند.