بریده‌هایی از کتاب سرآمد هری پاتر و فلسفه

اگر قربانی بوسهٔ دیوانه‌ساز هم‌چنان دارای احساس باشد، و حتا بدنی در حالت نباتی ممکن است به نوعی به محرک‌های حسی پاسخ نشان دهد

هرگز فراموش نکن که شاید روح اون چنان آسیب دیده باشه که نشه ترمیمش کرد، اما مغز و قدرت‌های جادوییش دست نخورده باقی مانده‌اند. کشتن جادوگری مثل ولدمورت، حتا بدون جان‌پیچ‌هاش باز هم به قدرت و مهارتی فوق‌العاده نیاز داره.

چرا دگرنمایان گاهی هم‌چون خود معمولی‌شان رفتار می‌کنند و گاهی نیز هم‌چون فرد یا حیوانی که به آن تغییر شکل داده‌اند؟ برای آن‌که بتوانیم به این سؤال پاسخ دهیم، بایستی ابتدا چیستی یک انسان تغییر شکل‌داده را بفهمیم. به زبان ساده‌تر، هنگامی‌که سیریوس تغییر شکل می‌دهد، آیا به سگ تبدیل می‌شود، یا هم‌چنان انسان است؟

اگر واقعاً رولینگ مفهوم احساسی روح را اتخاذ کرده باشد، می‌توان گفت این کار را با چرخشی جالب انجام داده است. دیدگاه احساس نظریه‌ای فلسفی نیست که متخصصین الاهیات و فیلسوفان آن را مطرح کرده باشند، بلکه عصارهٔ روش‌های گوناگونی‌ست که ما از واژهٔ روح استفاده می‌کنیم.

ت. اولا، اسنیپ یک مرگ‌خوار بوده؛

یک نفر حتماً شکلات پاتیلی من را با معجون فلیکس فیلیسیس آغشته کرده، چرا که کارکردن روی این کتاب از آغاز تا انتها لذت محض بود. امتیازاتی که مایلم اعطا کنم برای تلاش، صبر، و شوخ‌طبعی هم‌کاران بردباری‌ست که در به‌وجودآمدن این کتاب از خود نشان دادند.

می‌دونی، تا وقتی که قلب و مغزت کار می‌کنه، می‌تونی بدون روح بازهم وجود داشته باشی. اما دیگر هیچ شخصیتی نداری، نه خاطره، نه... هیچی. اصلا راه بهبودی وجود ندارد. فقط... وجود خواهی داشت. مثل یک پوستهٔ تو خالی. روحت برای همیشه رفته... گم شده

روح‌ها نقش بزرگی در حماسهٔ هری پاتر ایفا می‌کنند. در نقاط مختلف کتاب، هری، سیریوس بلک، و دادلی دورسلی از مکیده‌شدن روح‌شان توسط دیوانه‌سازها جلوگیری می‌کنند؛

خودتان را یک زندانی تصور کنید، محبوس، که برای ماه‌های متوالی نمی‌توانید بیرون بروید. حالا، سرانجام، می‌توانید به بیرون برید. آزادید هرکاری که می‌خواهید انجام دهید... می‌توانید در اطراف بدوید، از هوای تازه لذت ببرید، به سینما بروید، هرکاری که دل‌تان می‌خواهد انجام دهید. چه کار می‌کنید؟

«هری، این انتخاب‌های ماست که نشون می‌ده ما واقعاً چه کسی هستیم، نه توانایی‌های ما.»

یک روح دکارتی به شدت آسیب ببیند، در آن صورت افکار، مهارت‌ها، و توانایی‌های جادویی آن فرد نیز آسیب می‌بیند، اما تمامی این موارد در ولدمورت سالم باقی ماندند. از آن‌جا که به توانایی حسی ولدمورت، علاوه بر روح آسیب‌دیده‌اش، خدشه‌ای وارد نشده، به نظر می‌رسد که دیدگاه هوشیاری نیز حذف می‌شود.

اما با وجود دیوانه‌سازها، تمام ارواح به این وضعیت مطلوب نمی‌رسند، چرا که دیوانه‌سازها می‌توانند روح را کاملا نابود کنند. با این‌حال، شما باز هم می‌توانید بدون روح زنده باشید.

تام موریس در ۲۰۰۴، واقعه‌ای به واقع بسیار مهم در مورد هری پاتر رخ داد که اصلا نیازی به آن نبود

«تا زمانی که تصاویری خیالی و مصنوعی از هم زنانگی و هم مردانگی انسان‌ها ساخته می‌شود، زنان و مردان میان هویت جنسیتی تحمیل‌شده به آنان و هدف خلقت‌شان از انسان‌بودن، در تعارض خواهند بود.»(۲۴)

خودتان را یک زندانی تصور کنید، محبوس، که برای ماه‌های متوالی نمی‌توانید بیرون بروید. حالا، سرانجام، می‌توانید به بیرون برید. آزادید هرکاری که می‌خواهید انجام دهید... می‌توانید در اطراف بدوید، از هوای تازه لذت ببرید، به سینما بروید، هرکاری که دل‌تان می‌خواهد انجام دهید. چه کار می‌کنید؟

عشق هری به دیگران و عشق دیگران به هری، اساس بلوغ و رشد او و ایمنی‌اش دربرابر ولدمورت است. همان‌طور که دامبل‌دور معتقد است «همون قدرت هم باعث شد از تسخیر ولدمورت نجات پیدا کنی، چون اون نمی‌تونست در بدنی حضور داشته باشه که سرشار از نیروییه که ازش بی‌زاره.»

خوانندگان با دو واقعیت ساده می‌توانند عدم شایستگی آمبریج برای حکم‌رانی را دریابند. نخست، او از تمام فضایل الزامی که افلاطون در کتاب جمهوری مطرح کرده، بی‌بهره است: شجاعت، خرد، عدالت، و خویشتن‌داری. خوددارنبودن آمبریج نقطه‌ضعفی اساسی‌ست. تنها چیزی که او بلد است حقه‌بازی، و پرخاش‌گری بی‌اندازه و مهارنشدنی است؛ ویژگی‌هایی که افلاطون هیچ‌گاه از یک حکم‌رانِ فیلسوف موفق انتظار ندارد. دوم و مهم‌تر این‌که تمام روش‌هایی که آمبریج برای آزار و اذیت انجام می‌دهد، حاکی از شهوت درونی او برای قدرت است.

عشق رمانتیک اسنیپ در ابتدا به خودخواهی آلوده است، اما با قبول نقشی که دامبل‌دور از او خواسته عشقش عمق پیدا می‌کند. افلاطون در رسالهٔ ضیافت عمق مشابهی از عشق را نشان می‌دهد، او در آن‌جا شخصیت‌های مختلفی را ارئه می‌کند که به دنبال توصیف و ستایش عشق هستند. معلم سقراط، دیوتیما، مدعی‌ست «عشق، اشتیاقِ داراشدنِ خوبی‌ست برای همیشه.»(۱۵) این «تصرف» خوبی، خشنودی ناشی از یک خواستهٔ خودخواهانه در ظاهر عشق اِروس نیست، که معشوق برای آن‌چه به عشقش می‌دهد مورد ارج قرار می‌گیرد، بلکه درمقابل رابطه‌ای برای معشوق است که در آن عاشق هم‌چون یک خوب بی‌پیرایه به سوی معشوق می‌رود. آن‌که عاشق است به دنبال «زایندگی در زیبایی» ست، خواه این زیبایی فرزند باشد خواه ایده و تقوا. (۱۶) عشق با گسترش محبت والدین نسبت به فرزندان‌شان،‌ یا با ایجاد تقوا و عشق در آنان که عاشقند، خود را جاودانه می‌سازد. رولینگ برای هر دو نمونه مثال‌هایی ارائه کرده است. طبق عشق، جیمز و لی‌لی مشتاقانه حاضر بودند خود را برای یک‌دیگر یا هری فدا کنند. عشق رمانتیک اسنیپ به لی‌لی، اگرچه یک‌سویه بود، ولی به‌تدریج تقوا را در اسنیپ «به دنیا» آورد. پس از آن‌که اسنیپ خود را به مبارزه با ولدمورت متعهد کرد، آن خودخواهی اولیه در نهایت محو شد.

اهمیت جماعت این‌که عضوی میهن‌پرست و فادار به یک گروه باشید، لزوماً بدان معنا نیست که اعضای گروه‌تان را برتر از دیگران بدانید. تفاوت میان میهن‌پرستی گریفین‌دوری‌ها و تعصب اسلیترینی‌ها نیز همین است. اما عضویت در یک گروه به خودی خود چه معنایی دارد؟ آیا رفاه شما به عضویت در جماعتی بستگی دارد که به خوبی شناخته شده، و مرزوحدود مشخصی دارد، و با سنت‌های گذشته‌اش رابطه‌ای پاک و دست‌نخورده دارد؟ یا شاید رفاه شما به زندگی در جماعتی بستگی دارد که سنت‌های فرهنگی غنی‌اش از باقی جهان جدا شده، و دربرابر شرایط امروزی ما پاسخی ناکارآمد و اشتباه ارائه می‌کند؟

«هری، این انتخاب‌های ماست که نشون می‌ده ما واقعاً چه کسی هستیم، نه توانایی‌های ما.»

اگر کار اشتباهی انجام دهید، برای همیشه این شما بوده‌اید که آن عمل اشتباه را مرتکب شده‌اید. هرچقدر هم که از آن چشم‌پوشی شود به هرحال حقیقت عوض نمی‌شود. این‌که تصور کنید پس از متأسف‌شدن و توبه فرد جدیدی شده‌اید، نوعی خودفریبی‌ست. تصور کنید که من اشتباهاً به شما آسیب برسانم و ادعا کنم که این عمل از «چارلز بد» سرزده است، اما من حالا «چارلز خوب» هستم، فردی کاملا جدید که با آن خویشتن پیشینم هم‌فکری اندکی دارم. به‌نظر می‌رسد این «نوزایی» هر نوع تمامیتی را که تاکنون در هویتم داشته‌ام، تهدید می‌کند.

خواندن این کتاب را می‌توان به دست‌کردن یک حلقهٔ رمزگشای فلسفی تشبیه کرد.

بیایید کمی واژه‌بازی کنیم. هنگامی‌که واژهٔ فلسفه را می‌شنوید چه چیزی به ذهن‌تان می‌آید؟ عمیق. متراکم. پیچیده. به طور خلاصه «موضوعات سنگین،» درست می‌گویم؟ پس، ارتباط میان فلسفه و کتاب‌ها و فیلم‌های پاتر چیست؟ چگونه می‌شود در کارهای فانتزی که هدف اولیهٔ آن‌ها نیز کودکان است فلسفه‌ای واقعی، یا حتا فلسفه‌ای خوب یافت؟ به سادگی! فلسفه، همان‌طور که افلاطون می‌گوید، با خیال آغاز می‌شود. کودکان راجع به همه چیز خیال‌پردازی می‌کنند. آنان ذاتاً کنجکاو، پرسش‌گر، و مشتاق یادگیری هستند. گاهی آنان از افراد بزرگ‌سالی که باور دارند نیز بسیار بیش‌تر درک می‌کنند.

روی‌کردی که بیان می‌کند لازمهٔ شکوفایی انسان‌ها، عضویت در جماعتی متحد است که باورهای فرهنگی و سنت‌های مشترکی دارند ـ یا همان ایده‌ای که مرگ‌خواران برای رفتارهای افراطی خود از آن استفاده می‌کنند ـ در فلسفهٔ سیاست با نام «جماعت‌باوری» شناخته می‌شود. جماعت‌باوران معتقدند عضویت در یک سری جماعت‌های خاص به زندگی ما معنا می‌بخشد و منبعی برای سیستم‌های ارزشی ما محسوب می‌شود. در واقع، براساس این ادعای ارسطو که آدمیان «حیواناتی سیاسی» هستند و به همین دلیل نمی‌توانند در خارج از یک «پولیس» (تقریباً به اندازهٔ یک جماعت سیاسی کوچک) به کمال انسانیت خود دست یابند، تعدادی از جماعت‌باوران مدعی می‌شوند که هویت‌های فعلی ما به جماعتی که ما بخشی از آن هستیم، متصل است.

به‌طور قطع، جماعت‌باوران با روش‌های مرگ‌خواران نیز مشکلاتی دارند. حفظ پیوندهای قدرت‌مند فرهنگی کاملا خوب و مناسب است، اما، مطمئناً به خشونت و رفتارهای سلطه‌جویانه نیازی نیست. مسلماً برای آن‌که هویت جماعت جادوگری حفظ شود، دلیلی وجود ندارد که جادوگران دورگه و موجودات جادویی مورد آزار و اذیت قرار بگیرند، و مشنگ‌ها به قتل برسند. هنگامی‌که سنت‌های فرهنگی حفظ‌شده دربرگیرندهٔ رفتارهای خشونت‌آمیز از سوی اعضای آن جماعت باشد، آن‌گاه موضوع کمی پیچیده می‌شود. بحث‌های جدیدی در مورد نحوهٔ رفتار با زنان در یک سری فرهنگ‌های مشخص وجود دارد ـ از قطع عضو جنسی زنان در بعضی فرهنگ‌های سنتی آفریقایی تا فشارهای اجتماعی تحمیل‌شده بر زنان در بعضی فرهنگ‌های آیینی ـ و باعث شکل‌گیری این سؤال شده‌اند که آیا حفظ سنت‌های فرهنگی مهم‌تر است یا حفظ آزادی افراد؟ اگر نتوانیم بدون آن‌که به دیگران ستمی روا داریم فرهنگ خود را حفظ کنیم، پس شاید بهتر باشد مجدداً در مورد جماعت‌باوری تجدیدنظر کنیم.

اگر در قلب کتاب‌های هری پاتر درسی اخلاقی وجود داشته باشد، آن درس صحت هر دو روی‌کرد موجود در جهان‌میهنی‌ست؛ که همهٔ انسان‌ها از ارزشی یک‌سان برخوردار هستند، و برای شکوفایی انسان‌ها در دنیای مدرن امروزه باید فرهنگ‌های دیگر را در آغوش گرفت و بتوان با آن‌ها به مذاکره نشست.

در میان تمام وسایل جادویی موجود در دنیای جادو، قدح اندیشه از همه فریبنده‌تر است. همان‌قدر که خاموش‌کن جادویی برای رون ویزلی و شمشیر گریفین‌دور برای هری مهم بود، واقعاً امیدوار بودم وقتی دامبل‌دور آخرین خواسته و وصیتش را می‌نوشت، قدح اندیشه را برای من می‌گذاشت.

در دنیای هری چیزهایی بسیار فراتر از رویارویی با نگاه‌های عادی، رفتارهای خبیثانه و دسیسه‌های پنهانی بسیاری از شخصیت‌های داستان وجود دارد. ایده‌ها در زیر سطح اولیه نفوذ کرده بودند. خرد واقعی در میان صفحات کتاب منتشر شده بود. جوآن رولینگ نویسنده سابق داستان‌های ادبی نه تنها یک داستان‌سرای خبره است، بلکه بافنده‌ای حرفه‌ای از رویکردهای عمیق در مورد چیزهایی‌ست که اغلب در زندگی ما رخ می‌دهند.

خواندن این کتاب را می‌توان به دست‌کردن یک حلقهٔ رمزگشای فلسفی تشبیه کرد. این کتاب جنبه‌های حیاتی از عمیق‌ترین داستانی را به شما نشان می‌دهد که در میان این رمان‌های معروف آرمیده است.

هری پاتر و جادوی فلسفه بیایید کمی واژه‌بازی کنیم. هنگامی‌که واژهٔ فلسفه را می‌شنوید چه چیزی به ذهن‌تان می‌آید؟ عمیق. متراکم. پیچیده. به طور خلاصه «موضوعات سنگین،» درست می‌گویم؟ پس، ارتباط میان فلسفه و کتاب‌ها و فیلم‌های پاتر چیست؟ چگونه می‌شود در کارهای فانتزی که هدف اولیهٔ آن‌ها نیز کودکان است فلسفه‌ای واقعی، یا حتا فلسفه‌ای خوب یافت؟ به سادگی! فلسفه، همان‌طور که افلاطون می‌گوید، با خیال آغاز می‌شود. کودکان راجع به همه چیز خیال‌پردازی می‌کنند. آنان ذاتاً کنجکاو، پرسش‌گر، و مشتاق یادگیری هستند. گاهی آنان از افراد بزرگ‌سالی که باور دارند نیز بسیار بیش‌تر درک می‌کنند.