بریده‌هایی از کتاب یادداشت‌های زیرزمین و شب‌های روشن

حالا هم زندگی‌ام را در این بیغولهٔ کوچک و تاریک می‌گذرانم و با حالتی رقت‌بار می‌کوشم خودم را تسلا دهم، اما فایده‌ای ندارد، چون به خودم می‌گویم آدمی هوشمند هرگز نمی‌تواند موجودی خوار و خفیف شود و این کار فقط از دست آدمی بی‌شعور ساخته است

گهگاه این فکر عذاب‌آور که در آینده، ده سال یا چهل سال دیگر با انزجار این دقیقه‌های تحقیرکننده، زشت و مسخره را که دردناک‌ترین لحظه‌های عمرم بودند به یاد خواهم آورد، سخت ناراحتم می‌کرد.

«زیبایی و تعالی» را در هر چیزی حتا در پلیدترین و فاسدترین‌شان می‌یابم، بعد هم مانند آب فراوانی که از اسفنجی می‌چکد، اشک خواهم ریخت.

هرگز نمی‌توانی خودت را عوض کنی، زیرا اگر هم فرصت و ایمان لازم را داشته باشی، ذاتآ نمی‌توانی آدم دیگری بشوی؛ حتا اگر هم تصمیم می‌گرفتی کس دیگری بشوی، چنین کاری از دستت برنمی‌آمد: درواقع می‌خواهی چه کس دیگری باشی؟ شاید جز آن‌چه هستی کس دیگری وجود نداشته باشد.

به شما اطمینان می‌دهم آقایان که ذهنی بسیار روشن‌بین داشتن یک نوع بیماری است، بیماری‌ای کاملا واقعی.

درواقع همیشه درمی‌یافتم خصلت‌های متضادی در من وجود دارند که مدام با هم به‌شدت درستیزند. می‌توانم بگویم احساس می‌کردم دائمآ در من می‌لولند. می‌دانستم همواره در من حضور دارند و می‌کوشند بیرون از من خود را نشان بدهند، اما من چنین اجازه‌ای را به آن‌ها نمی‌دادم و نمی‌گذاشتم از زندان درونم فرار کنند.

من زنده بوده‌ام بی‌آن‌که زندگی کنم

آیا آدم واقعآ می‌تواند دست‌کم با خودش روراست باشد و حقیقت را آن‌گونه که هست تمام و کمال به خودش اعتراف کند؟

هرقدر ذهنم نسبت به کارهای خوب و همهٔ چیزهای «زیبا و متعالی» آگاهی بیش‌تری می‌یافت، ژرف‌تر در لجن فرو می‌رفتم و بیش‌تر احساس می‌کردم قادرم برای همیشه در آن فرو روم.

هرگز هم موفق نشدم آدم واقعآ بدجنسی باشم. درواقع همیشه درمی‌یافتم خصلت‌های متضادی در من وجود دارند که مدام با هم به‌شدت درستیزند. می‌توانم بگویم احساس می‌کردم دائمآ در من می‌لولند. می‌دانستم همواره در من حضور دارند و می‌کوشند بیرون از من خود را نشان بدهند، اما من چنین اجازه‌ای را به آن‌ها نمی‌دادم و نمی‌گذاشتم از زندان درونم فرار کنند. اما این خصلت‌ها تا سرحد شرمنده شدن و تشنج آزارم می‌دادند. آه که چه‌قدر از دست‌شان خسته بودم، تا چه حد جانم به لبم رسیده بود.

در گذشته بشر فکر می‌کرد حق دارد خون همنوعش را بریزد و با وجدانی آسوده و آرام هر کسی را که دلش می‌خواهد از بین ببرد. امروز اگرچه خونریزی را عملی زشت و جنایتکارانه می‌دانیم، باز هم و بیش‌تر از گذشته این کار را انجام می‌دهیم.

تعداد قایق‌ها چنان زیاد است که رود با بدجنسی آن‌ها را مانند مگس‌هایی که در تار عنکبوت گرفتار آمده باشند به‌هم پیوند داده است

تحقیری دایمی وقتی فکر می‌کردم مگس کثیفی هستم میان این همه شکوه و تجمل و اگرچه از نظر هوشمندی و نجابت از همهٔ این آدم‌ها برتر بودم، اما به‌طوردایم تحقیر می‌شدم، مورد توهین قرار می‌گرفتم و همیشه هم ناچار بودم در برابرشان تسلیم شوم.

می‌کوشیدم با احساس‌های بیرونی آتشی را که مدام در درونم شعله‌ور بود، خاموش کنم. تنها واکنش‌های بیرونی که داشتم و به کمکم می‌آمد، مطالعه بود.

خب، حالا توجه کنید، اگر من به جای کاخی از کریستال مرغدانی‌ای داشته باشم و اگر باران ببارد، برای این‌که خیس نشوم به آن پناه ببرم و سپاسگزار باشم که مرا در خود پناه داده، به‌طبع مرغدانی‌ام را یک کاخ فرض نخواهم کرد. به من می‌خندید و می‌گویید در چنین وضعیتی کاخ و مرغدانی هر دو دارای یک ارزش هستند و یک کار را انجام می‌دهند. در جواب‌تان می‌گویم درست است، اما در صورتی که آدم فقط برای خیس نشدن زنده باشد. اما اگر به این فکر بیفتم که من فقط به این خاطر که خیس نشوم زنده نیستم و اگر قرار باشد زندگی کنم، همان بهتر که در یک کاخ به سر ببرم، چی؟ این خواست و ارادهٔ من است. شما قادر نخواهید بود این خواست را از من بگیرید، مگر این‌که آن را تغییر دهید. خیلی خب، تغییر بدهید، هدف دیگری به من عرضه کنید، آرزوی دلخواه دیگری را به من ارایه دهید! اما در انتظار این اقدام حاضر نیستم یک مرغدانی را کاخی از کریستال بینگارم.

رنج بردن! این تنها دلیل خودآگاهی است. من در آغاز گفته‌هایم یادآور شدم که به‌نظر من آگاهی یکی از بزرگ‌ترین علت‌های ناراحتی انسان‌هاست، اما این را هم می‌دانم که بشر به آن علاقه‌مند است و حاضر نیست آن را با خشنودی، از هر نوعی که می‌خواهد باشد عوض کند.

وجدانی آگاه و هشیار به‌طور مثال به ما می‌گوید: بله، حق با توست، تو آدم رذلی هستی، اما این واقعیت که می‌توانم به رذل بودنم آگاه باشم، به هیچ‌وجه تسکینم نمی‌دهد.

یک‌بار، دو بار، شاید هم بیش‌تر کوشیدم عاشق شوم. حتا از این بابت رنج هم بردم، مطمئن باشید، آقایان. آدم در عمق وجودش رنج بردن را قبول ندارد، حتا کم و بیش به آن می‌خندد، با این همه، به شکلی کاملا واقعی رنج می‌برد؛ حسود می‌شود، اختیارش را از دست می‌دهد... علت همهٔ این‌ها هم آقایان، ملال است؛ بی‌حرکتی آدم را از پا درمی‌آورد. ثمرهٔ شروع و طبیعی آگاهی، درواقع سکون و عدم فعالیت است: آدم آگاهانه، دست به سینه، بی‌کار و بی‌عار می‌ماند. در این‌باره پیش از این صحبت کرده‌ام. دوباره با پافشاری هرچه تمام‌تر تکرار می‌کنم: همهٔ آدم‌های ساده‌دل و صمیمی، همهٔ آدم‌های فعال، دقیقآ به این دلیل در جنب و جوشند که حقیر و کوته‌فکرند.

به شما اطمینان می‌دهم آقایان که ذهنی بسیار روشن‌بین داشتن یک نوع بیماری است، بیماری‌ای کاملا واقعی. دارا بودن ذهنی معمولی برای زندگی روزمره‌مان کاملا کافی است.

حال حاضر چهل سال از عمرم می‌گذرد. باری، چهل سال یک عمر است، پیری واقعی است. بیش از این زنده ماندن کار درستی نیست، غیراخلاقی است، زشت است. چه کسی پس از چهل سال سن زنده می‌ماند؟ روراست و شرافتمندانه جوابم را بدهید. خودم پاسخ این سوآل را می‌دهم: احمق‌ها و اراذل پس از چهل سالگی باز هم به زندگی ادامه می‌دهند.