بریده‌هایی از کتاب یادداشت‌های زیرزمین و شب‌های روشن

مسایلی وجود دارند که شخص حاضر نیست آن‌ها را حتا به خودش اعتراف کند. هر آدم شرافتمندی در طول عمرش به‌اندازهٔ کافی از این‌گونه خاطره‌ها در ذهنش تلنبار کرده است. حتا می‌گویم فرد هرقدر شرافتمندتر باشد، تعداد این خاطره‌ها به همان نسبت زیادترند.

پایان همه چیز آقایان، دست به هیچ کاری نزدن است. سکوت اندیشمندانه، به هر چیز دیگری رجحان دارد.

برایم چه اهمیتی دارد که این فکر غیرعاقلانه و غیرمنطقی باشد، زیرا جزو خواسته‌های من است، یا به‌عبارت دیگر چون آن را می‌خواهم، پس وجود دارد.

«احساس خواهید کرد که این خیالپردازی، خیالپردازی پایان نیافتنی، سرانجام در تنشی دایمی به تحلیل می‌رود، چون شما بزرگ می‌شوید، از آرزوهای گذشته‌تان پا فراتر می‌گذارید: آرزو همچون گردوغبار فرو می‌ریزد، ویران می‌شود و اگر زندگی دیگری وجود نداشته باشد، باید آن را با آوارهای همان ویرانه ساخت.

خوب نگاه کنید! امروز حتا نمی‌دانیم زندگی کجا لانه دارد، ماهیتش چیست، فقط می‌دانیم اسمش زندگی است. اگر آن را در ا ختیار ما رها کنند، اگر کتاب‌هامان را از ما بگیرند، بی‌درنگ قاطی می‌کنیم. به‌هم می‌ریزیم، دیگر نمی‌دانیم کجا برویم، چه‌گونه خودمان را اداره کنیم، چه چیزی را باید دوست داشته باشیم، از چه چیزی متنفر باشیم، به چی احترام بگذاریم و چه چیزی را تحقیر کنیم.

چه‌گونه به این نتیجه رسیده‌اید که ارادهٔ انسان باید به‌طور حتم آموزش ببیند؟ یا به‌طور خلاصه: چرا فکر می‌کنید که این آموزش واقعآ برایش سودمند است؟ و برای این‌که جان کلام گفته شده باشد: چرا این همه یقین دارید که همیشه برای فرد مفید است که با منافع طبیعی و واقعی‌اش به مخالفت برنخیزد، منافعی که به وسیلهٔ فرمول‌های ریاضی تضمین شده‌اند؟

فرض کنیم آقایان که انسان بی‌شعور نباشد. درواقع نمی‌توان هم گفت بی‌شعور است، چون اگر بی‌شعور بود، چه کسی می‌توانست ادعا کند هوشمند است؟ اما اگر بی‌شعور نیست، به شکل هیولاواری ناسپاس است، به‌طرز خارق‌العاده‌ای حق‌ناشناس.

این فکر هم به ذهنم رسید که نقش‌ها به‌طور کامل جابه‌جا شده‌اند و حالا او به عکس چهار روز پیش که به‌نظرم پست و حقیر آمده بود، قهرمان ماجراست و من هستم که مسکین و درمانده‌ام. این فکر در همان حالی که روی نیمکت دراز کشیده و سرم را توی بالشتک‌ها فرو برده بودم به ذهنم راه یافت.