بریده‌هایی از کتاب یادداشت‌های زیرزمین و شب‌های روشن

نومیدی است که پرشورترین لذت‌ها را فراهم می‌آورد

به شما اطمینان می‌دهم آقایان که ذهنی بسیار روشن‌بین داشتن یک نوع بیماری است، بیماری‌ای کاملا واقعی. دارا بودن ذهنی معمولی برای زندگی روزمره‌مان کاملا کافی است.

من به‌طور مثال می‌خواهم طبیعی زندگی کنم تا بتوانم به‌طور کامل از امکان‌های زندگی کردن لذت ببرم، نه این‌که بخواهم جنبهٔ عاقلانه‌اش را که فقط نمایندهٔ یک‌بیستم نیروهایی است که در من وجود دارد، ارضا کرده باشم.

به هیچ جایی نرسیدم، حتا نتوانستم آدم شرور و کینه‌توزی بشوم و یا آدم خوش‌قیافه‌ای، نه بدجنس، نه پست‌فطرت، نه یک قهرمان و نه حتا یک حشره.

زمان در این‌جا به تاخت می‌گذرد.

زندگی زیباست، حتا در دشواری‌ها.

رفته‌رفته پی بردند من کتاب‌هایی را خوانده‌ام که آن‌ها هیچ‌گونه آشنایی با آن‌ها نداشتند و نیز مطالبی را می‌دانم (که البته در کلاس مطرح نمی‌شدند) که برای‌شان کاملا بیگانه بود. اگرچه باز هم تمسخرکنان متوجه این مسایل می‌شدند، ولی به‌علت دانسته‌هایم شخصیت خاصی برایم قایل بودند

موقعی که از دور می‌دیدمش دارد می‌آید، خشم سراپایم را می‌گرفت، اما هربار با ناراحتی و خون‌دل خوردن راهم را عوض می‌کردم. از این رنج می‌بردم که حتا توی کوچه و خیابان هم نمی‌توانم همطرازش باشم. گاه در دل شب با ناراحتی و عصبانیت فراوان از خودم می‌پرسیدم: «چرا تو همیشه تسلیم می‌شوی و کنار می‌روی؟»، «چرا تو؟ قاعده و قانونی که در کار نیست. هیچ‌جا نوشته نشده که همیشه تو باید تسلیم شوی.

هرچند در گذشته گفته‌ام نسبت به آدمی عادی، آن‌طور که هست، با تمام وجود غبطه می‌خورم، خودم حاضر نیستم آدمی عادی باشم (ضمن این‌که همچنان به او غبطه می‌خورم).

گستاخانه تأیید می‌کنم که همهٔ این ساختارهای زیبا، همهٔ نظریه‌هایی که ادعا دارند به بشریت نشان می‌دهند منافع و مصالح طبیعی مورد علاقه‌شان کدام‌ها هستند تا همگی بی‌درنگ در تلاش‌شان برای رسیدن به آن منافع آدم‌های شریف و بافضیلتی شوند، جز منطق چیز دیگری نیستند. بله، منطق محض!

خب، دقیقآ همین آدم ساده و دارای انگیزه است که من او را به‌طور مثال آدمی عادی می‌شمارم که مادر مهربان طبیعت این‌گونه او را به این دنیا آورده. من به این آدم غبطه می‌خورم. این را هم انکار نمی‌کنم که چنین فردی بی‌شعور است. اما شما از کجا می‌دانید؟ شاید آدم عادی باید خنگ و بی‌شعور باشد.

به شما اطمینان می‌دهم آقایان که ذهنی بسیار روشن‌بین داشتن یک نوع بیماری است، بیماری‌ای کاملا واقعی. دارا بودن ذهنی معمولی برای زندگی روزمره‌مان کاملا کافی است.

از من می‌پرسید بالاخره چه‌گونه آدمی هستم، جواب‌تان را می‌دهم: به طبقات پایین جامعه تعلق دارم. وارد خدمت دولت شدم تا لقمه نانی به‌دست بیاورم (فقط برای همین کار)

درواقع همیشه درمی‌یافتم خصلت‌های متضادی در من وجود دارند که مدام با هم به‌شدت درستیزند.

هرچه در این مختصر دربارهٔ داستایفسکی بگویم، کم گفته‌ام. هرکس با او، با زندگی حیرت‌آور و نوشته‌های شگفت‌انگیزش آشنا می‌شود، دنیای جدیدی کشف می‌کند که به جرأت می‌توانم بگویم هیچ نویسندهٔ دیگری میان همهٔ ملیت‌ها، نتوانسته به آن دست یابد.

با این همه آدم می‌شنود که انسان‌های فراوانی در گرداب زندگی دور و برتان می‌چرخند و می‌غرند، می‌شنوید و می‌بینید آدم‌ها دارند زندگی می‌کنند، کاملا هوشیارانه، می‌بینید زندگی برای‌شان ممنوع نیست، زندگی مانند یک رؤیا یا یک خیال بخار نمی‌شود و به آسمان نمی‌رود، زندگی‌شان تحویل و تحول و تجدید حیاتی است دایمی، برای همیشه پرطراوت، بی‌آن‌که لحظه‌ای از آن شبیه لحظهٔ بعدی باشد، همزمان مانند خواب و خیال، یکنواخت، غم‌انگیز و ترساننده است، بردهٔ سایه‌ها و فکرها، بردهٔ اولین ابری که خورشید را به تیرگی می‌کشاند و قلب واقعی پترزبورگ را که عاشق خورشیدش است، اندوهگین می‌کند، باری در اندوه، خیالپردازی چه جایی می‌تواند داشته باشد؟

پای حرف زدن که به میان باشد، دوست دارم دیگران را گول بزنم، در عالم رؤیا فرو روم، اما می‌دانی در عالم واقعیت طالب چه چیزی هستم؟ که همگی‌تان بروید به درک. فقط به این چیز احتیاج دارم. آرامش می‌خواهم، حاضرم جهان هستی را به یک کوپک بفروشم به شرط این‌که آرامم بگذارند. اگر بپرسند ترجیح می‌دهی که همهٔ دنیا نابود شود تا بتوانی با آسودگی استکان چایت را بخوری، جواب می‌دهم: ترجیح می‌دهم چایم را بخورم، دنیا نابود شد به درک. تو این را می‌دانستی یا نه؟

با لحنی خشمگینانه گفت: «خواهم مُرد، خب، بعد؟» حرکتی ناگهانی به بدنش داد. ــ تأسف‌آور نخواهد بود؟ ــ به چه چیزی باید تأسف بخورم؟ ــ به زندگی! سکوت.

به‌طور مثال بکوشید کمی آزادی به ما بدهید، دست‌هامان را باز کنید، دایرهٔ تلاش‌هامان را گسترده‌تر کنید، مهارها را رها کنید... خب، به شما اطمینان می‌دهم، بی‌درنگ تقاضا خواهیم کرد سرپرستی برای‌مان بگمارید.

مسخره‌ترین، مسکین‌ترین، بی‌شعورترین و حسودترین کرمی هستم که روی زمین وجود دارد. این کرم‌ها بیش‌تر از من ارزش ندارند، اما خدا می‌داند چرا اعتماد به‌نفس‌شان را از دست نمی‌دهند؛ حال آن‌که من در تمام عمر از پست‌ترین حشره‌ها اردنگی خورده‌ام.