بریده‌هایی از کتاب فرهنگ‌ نامه حقوق بشر اسلامی (جلد دوم: حق حیات در اسلام )

پیامبر اسلام (ص) نیز به مسلمانان می فرمود: " از هیچیک از شما پذیرفتنی نیست که شامگاه سیر بخوابد، حال آنکه همسایه او هنوز گرسنه باشد.

در نظام حقوقی اسلام، تامین زندگی شایسته و مطلوب برای یک انسان به عنوان جزئی از حق حیات او، با عنایت به کرامت انسانی مورد توجه قرار گرفته است.] ماده ۲ اعلامیه حقوق بشر اسلامی [، و در مقررات اسلامی برای تحقق آن راهکارهایی پیش بینی گردیده است که نهادهای مالی از قبیل: زکات، خمس، کفارات و صدقات از جمله این راهکارها محسوب می شود، حال آنکه در نظام حقوق بشر غربی تنها به ذکر " رفاه انسانی " و بیان مواردی محدود بسنده شده و توجهی به شاخصه کرامت انسانی نشده است.[ ماده ۲۵ اعلامیه جهانی حقوق بشر ]

در اسناد بین المللی حقوق بشر، حیات انسان صرفاً به عنوان یک " حق طبیعی " معرفی شده است، حال آنکه در نظام حقوقی اسلام حیات انسان هم به عنوان یک " حق" و هم " تکلیف" مورد شناسایی واقع گردیده است. بر اساس نوع نگرش اسلام به حیات، علاوه بر اینکه انسان حق سلب حیات خویش را ندارد و مکلف به صیانت از آنست، بر انسان واجب است که چنانچه حیات شخص دیگری بدلیل بروز عوامل طبیعی یا تجاوز تعدی دیگران مورد تعرض و تهدید قرار گیرد، به حمایت و برای دفع خطر و تعرض از او قیام کند و در صورت عدم اقدام، مرتکب مصیت و گناه بزرگی گردیده است.

کنز العمال – ج ۴- ص ۴۲۵ ] یعنی: " نبی اکرم (ص) فرمود: هر که برای دفاع از جان خود کار زار کند تا کشته شود شهید است، و هر که در راه دفاع از مال خود کشته گردد شهید است، و هر که در راه دفاع از خاندانش قتال کند تا کشته شود، شهید است، و هر که در راه خدا کشته شود شهید است". در نظر گرفتن مقام و مرتبت شهید برای مدافع از حریم جان و مال و خانواده، نشاندهنده ارزش و اهمیتی است که اسلام برای مقابله با تجاوز و ظلم نسبت به امنیت فردی و خانوادگی انسان قائل گردیده است، تا آنجا که شریعت اسلام به انسان اجازه داده در راه دفاع از امنیت خود و خانواده اش حیات خویش را به مخاطره افکند و تا سر حد کشته شدن با آن مقابله نماید.

افراد جامعه از انجام هر عملی که با حق معیشت انسانها در یک جامعه مغایرت دارد وموجب ایجاد فشار بر اقشار ضعیف و طبقه کم درآمد و اخلال در ضروریات زندگانی آنان می شود، نهی گردیده اند. بعنوان مثال: احتکار ارزاق و مایحتاج عمومی مردم، که با معیشت افراد مغایرت دارد و مردم را در اداره زندگی با مضیقه و سختی مواجه می کند، نهی شده است. پیامبر اسلام (ص) به صراحت فرمود: " هر که احتکار کند، گناهکار است" [ کتاب وسایل الشیعه – ج ۲ – ص ۴۲۵ ]

سلب حیات مادی یک انسان، تجاوز به " حقیقت انسان " که به عنوان موهبت الهی در همه انسانها وجود دارد و بستر تعالی و تکامل انسانی محسوب می گردد. از منظر مکتب اسلام، همانطور که هر انسانی از حق حیات و زندگی مادی برخوردار است. حق دارد که در جامعه ای پاک از مفاسد بیمهاریهای اخلاقی و فتنه به گونه ای که بتواند خود را از لحاظ معنوی بسازد، زندگی کند. بدیهی است همانگونه که حمایت از حیات مادی انسان دارای اهمیت است، حمایت معنوی او نیز مورد تاکید شریعت اسلام می باشد. [ اعلامیه حقوق بشراسلامی ماده ۱۷ ]

از دیدگاه اسلام، قصاص به هیچ وجه به مفهوم "شستن خون با خون" نیست، بلکه وضع مجازاتی شایسته و متناسب است، تا اشخاص حرمت حیات دیگران را پاس بدارند و از ارتکاب گناه قتل نفس اجتناب و دوری ورزند، توجه به موارد قصاص و فلسفه وجودی آن هرگونه شبهه و بداندیشی راجع به این حکم مترقی اسلامی را مرتفع می سازد. البته باید توجه داشت که اجرای حکم قصاص در یا ناشی از خطا باشد ویا مواردی که قاتل مشمول عفو یا جایگزینی دیه توسط اولیای دم گردد، اجرا نخواهد شد

بی تردید مالکیت مطلق بر حیات همه موجودات با خداوند متعال است. قرآن کریم می فرماید: اَ لَّذی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیاةَ لِیبْلُوَکمْ اَیکمْ أحْسَنُ عَمَلاً وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ (قرآن کریم – سوره ملک – آیه ۳) یعنی: "(خداوند) آنکه آفرید مرگ و زندگی را، تا بیازماید شما را که کدامین در کردار نیکوترید، و اوست عزتمند آمرزگار."

مبنای ارزش حیات انسانی، ارزش وجودی انسان و قبح تجاوز به حیات اوست. بر این مبنا کشتن یک انسان، تجاوز به حیات یک انسان محسوب نمی شود، بلکه قتل وتجاوز به حقیقت انسانیت و از بین رفتن قبح قتل نفس محترمه بحساب می آید: قرآن کریم می فرماید: مِنْ أَجْلِ ذلِک کتَبْنا عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِی الْأَرْضِ فَکأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعاً وَ مَنْ أَحْیاها فَکأَنَّما أَحْیا النَّاسَ جَمِیعاً {قرآن کریم سوره مائده آیه ۳۲} یعنی "... برای این بر بنی اسرائیل نوشتیم که هر کس تنی را نه در برابر تنی یا تبهکاری در زمین بکشد، مانند آنست که مردم را همگی کشته است وآنکس که زنده سازدش، گویا مردم را همگی زنده ساخته است".