بریده‌هایی از کتاب ذهن و بازار

کلیسایی که دغدغه‌اش جمع‌آوری عُشریهٔ مذهبی از زمین بود یهودیان را از پیشهٔ زمین‌داری کنار گذاشت، زیرا اگر یهودیان صاحب زمین می‌شدند عُشریه‌ای هم برای کلیسا در کار نمی‌بود. رشد اصناف در اواخر قرون وسطا باعث شد یهودیان، به‌واسطهٔ سیاست‌های انحصارگرایانه‌ای که عضویت در اصناف را به مسیحیان محدود کرده بود، از حِرَف و صنایع نیز بیرون رانده شوند. ناامن شدن اقامتگاه‌های یهودی، به دلیل اتکای آنها به صِرف مدارای اشراف و پادشاهان مسیحی، باعث شد که یهودیان به دارایی‌های منقول، به‌ویژه جواهرات و فلزات گران‌بها، جذب شوند، یعنی آن نوع از دارایی که می‌توانست به‌آسانی پنهان و منتقل شود.

«اگر کسی زیان نکند، کسی دیگر سود نخواهد برد.» این تلقی از ثروت هر چند یگانه دیدگاه قابل تصور برای مسیحیان نبود اما به عنوان دیدگاه غالبِ آنان باقی ماند.

«اگر تنها یک مذهب در انگلستان بود خطر استبداد وجود می‌داشت، اگر تعدادشان دوتا بود آنها گلوی هم را می‌دریدند، اما اکنون تعداد آنها سی‌تاست و با یکدیگر در صلح و صفا زندگی می‌کنند»

آرنولد بارها این تجربه را داشت که از مدارسی بازدید و بازرسی می‌کرد که در آنها دانش‌آموزان کوهی از اطلاعات و حساب را بلعیده بودند اما فاقد هرگونه توانایی تحلیلی و به‌کلی ناتوان از فهم نثر یا شعر پیچیده بودند. به آنان فکر کردن را نیاموخته بودند، بلکه یاد داده بودند که چگونه خود را به سرعت برای امتحان آماده کنند.

«به‌یقین، هیچ جامعه‌ای که اکثریت عظیمی از اعضایش فقیر و درمانده باشند نمی‌تواند سالم و سعادتمند باشد. در ضمن، این عین انصاف و عدالت است که کسانی که خوراک و پوشاک و مسکن کل جامعه را تأمین می‌کنند باید چنان سهمی از محصول کار خود داشته باشند که خود نیز بتوانند به‌نحوی منصفانه بخورند و بپوشند و سقفی بالای سر خود داشته باشند.»

انقلابی که مارکس آرزویش را داشت و آن را پیش‌بینی کرده بود به دلیل عواملی که مارکس نادیده گرفته بود هرچند بعضی از آنها جلوی چشم او ظاهر شده بودند در اروپای غربی به وقوع نپیوست. مهم‌ترینِ این عوامل توانایی فزایندهٔ نظام سرمایه‌داری در بهبود وضع اقتصادی طبقات کارگر، به یمن پیشرفت فناوری و رشد اقتصادی، بود.

انقلاب کمونیستی در زمان حیات مارکس، یا در طول سی سال پس از مرگ او، به وقوع نپیوست. و زمانی هم که به وقوع پیوست نه در اقتصادهای سرمایه‌داریِ پیشرفته، بلکه در جوامع عمدتاً روستایی‌ای بود که مراحل ابتدایی صنعتی شدن را تجربه می‌کردند برجسته‌تر از همه، در روسیه و چین.

بنا به ادعای ولتر، شور و حرارت مذهبی منشأ اصلی اختلاف است، امری که در بهترین حالت به بی‌عدالتی می‌انجامد و در بدترین حالت به جنگ داخلی.

کارل مارکس (۱۸۸۳-۱۸۱۸) و دوست و همکارش، فریدریش انگلس (۱۸۹۵-۱۸۲۰)، را باید شناخته‌شده‌ترین منتقدان بازار دانست. ما امروز معروفیت و فراگیری اصطلاح «کاپیتالیسم» را مرهون آنهاییم، اصطلاحی که مترادفی است برای آنچه اسمیت «جامعهٔ تجاری» و هگل «جامعهٔ مدنی» می‌نامید. مارکس و انگلس به نفس استفاده از اصطلاح «کاپیتالیسم» اعتراض داشتند و آن را از اساس تحقیرآمیز می‌دانستند، و این در حالی است که بسیاری از متفکران به این قبیل جوامع، جوامع سرمایه‌داری، نگاه تأییدآمیزتری داشتند. در هر صورت، همان‌گونه که خواهیم دید، قصد آن بود که این اصطلاحْ تحقیرآمیز باشد. اما، مثل بسیاری از برچسب‌هایی که در جدل‌های سیاسی متولد شده‌اند، این اصطلاح هم از سرچشمه‌های خود دور شد و در نهایت مورد استفادهٔ کسانی قرار گرفت که منکر تداعی‌های ناخوشایند آن بودند. شاید تاریخ انقضای مارکسیسم به‌عنوان جریانی سیاسی گذشته باشد، اما احتمال نمی‌رود که جذابیت آن به‌عنوان منبعی برای تحلیل و نقدِ بازار به‌تمامی از بین رفته باشد. دلیل این امر آن است که مارکسیسم، از نخستین روزهای خود، جاذبه‌ای دوگانه داشته است.

نقشِ ویژهٔ یهودیان به‌عنوان وام‌دهندگان پول از یک سو آنان را به عصای دست مراجع قدرت سیاسی، که با آنان مدارا و از آنان محافظت می‌کردند، تبدیل کرده بود و از سوی دیگر انزجار بخش‌هایی از جماعت مسیحی را نسبت به آنان برانگیخته بود. یهودیان غالباً نیازهای اقتصادی، به‌ویژه نیازهای اقتصادی پادشاهان، را برآورده می‌کردند، پادشاهانی که یهودیان برای‌شان، من‌غیرمستقیم، تحصیلداران مالیاتی بودند.

بر طبق نظر شومپیتر، بورژوازی به دفاع از روشنفکران برخواهد خاست، زیرا باور دارد «خرد کردن آزادی‌ای که مخالف طبع بورژوازی است بدون خرد کردن آزادی‌ای که موافق طبع اوست محال است.»

«من قبلاً هم ثروتمند بوده‌ام و هم فقیر. باور کن ثروت بهتر است.»

مارکس به یاد داشت که مادرش زمانی با عتاب و خطاب گفته بود: «ای کاش کارل سرمایه‌ای اندوخته بود به جای آنکه درباره‌اش بنویسد!»

فردگرایی، اگر بتوان آن را از نقایص و مضراتش پاک نمود، بهترین حافظ آزادی شخصی است از آن جهت که، در مقایسه با هر نظام دیگر، عرصه را برای اِعمال انتخاب شخصی بسیار وسعت می‌بخشد. فردگرایی بهترین حافظ تنوع زندگی هم هست، چیزی که دقیقاً از همان عرصهٔ وسعت‌یافتهٔ انتخاب شخصی سر برمی‌آورد، و فقدان آن بزرگ‌ترینِ همهٔ فقدان‌ها در دولت همگون‌طلب یا تمامیت‌خواه است.

زیمل خاطرنشان کرده بود که رشد و توسعهٔ سرمایه‌داری شکل‌های پیچیده‌تری از فردیت را خلق می‌کند، زیرا افراد می‌توانند طیف گسترده‌تری از علایقِ نامرتبط را تعقیب کنند و همزمان به انجمن‌های متعدد تعلق داشته باشند، بدون آنکه با هیچ یک از آنها تعریف (یا در آنها بلعیده) شوند.

بازار پر است از آدم‌هایی که می‌کوشند شما را به خریدن چیزهایی متقاعد کنند که حقیقتاً به آنها نیازی ندارید و چه بسا ناگزیر شوید برای داشتن آنها زمان، لذت و خلاقیت خود را فدا کنید.

اسمیت زندگی متوسطی داشت، و این به‌رغم درآمد قابل ملاحظه‌ای بود که از مقرری مادام‌العمرش، از حقوق خود در مقام ریاست گمرک، و از حق‌التألیف کتاب‌هایش به او می‌رسید. با این حال، به هنگام مرگ در سال ۱۷۹۰ دارایی اسمیت در حداقل ممکن بود، زیرا بیشتر درآمدش را صرف فعالیت‌های نیکوکارانه‌ای کرده بود که تا آخر عمر مخفی نگاه داشته بود

در بعضی زمان‌ها و مکان‌ها، ضدیت با سرمایه‌داری نشان روشنفکر و روشنفکری تلقی شده است، اما این امر از سر جهل به «بهترین چیزهایی است که تا کنون در جهان [دربارهٔ سرمایه‌داری] گفته و اندیشیده شده است»، نه به دلیل آگاهی از آن.

سیاست هنر ممکنات است، اما فلسفهٔ سیاسی هنر محتمل کردن امر به‌ظاهر ناممکن از لحاظ سیاسی است. نقش فیلسوفان سیاسی‌ای مانند او به چالش کشیدن فکر و عقیدهٔ اکثریت است «با اصرار بر ملاحظاتی که اکثریتْ خواهان در نظر گرفتن آنها نیست، با استوار ماندن بر اصولی که اکثریتْ آنها را ناراحت و عذاب‌آور می‌پندارد.»

به‌زودی ناظران صحنهٔ سیاسی متوجه نوعی همگرایی چشمگیر بین احزاب عمدهٔ چپ و راست در بسیاری از دموکراسی‌های غربی شدند. این امر بخشی بدین دلیل بود که تجربهٔ فاشیسم موجب بی‌اعتباری راست رادیکال قدیمی شده بود، در حالی که چپ رادیکال کمونیست‌ها یا غیرقانونی اعلام شده بودند (مانند آنچه در آلمان غربی و ایالات متحده اتفاق افتاده بود)، یا به‌وسیلهٔ ائتلاف‌های دموکراتیکِ حاکم محصور گشته بودند (مانند آنچه در فرانسه و ایتالیا اتفاق افتاده بود)، و یا اصلاً نتوانسته بودند در شرایط رفاه و رونقِ در حال رشد حمایت زیادی جلب کنند.