بریده‌هایی از کتاب نهج البلاغه موضوعی (کتاب دوازدهم؛ سبک زندگی ۱)

آموختن دانشی سودمند است که در آن خیری برای انسان وجود داشته باشد

حکمت ۵۳ ناداری پسندیده نیست توانگری در غربت، وطن است و درویشی در وطن، غربت. حکمت ۵۴ ارزش قناعت قناعت ثروتی است پایان‌ناپذیر.

حکمت ۴۵۰ راستگویی، نشانه ایمان نشانه ایمان، گزینش راستگویی بر دروغگویی است آنجا که راستی به زیانت و دروغ به سودت باشد. دیگر آنکه بیش از داناییت سخن مگو، و سوم آنکه در باره دیگران با احتیاط و خداترسی سخن گو.

حکمت ۳۲۰ فقرا شریک ثروتمندان خدای پاک روزی درویشان را در ثروت ثروتمندان مقرّر فرموده است، پس فقیری گرسنه نمانَد جز آنکه ثروتمندی حقّ او را خورده است، و خداوند به خاطر این کار توانگران را بازخواست خواهد کرد.

نشانه‌های ایمان آموزه‌های نهج‌البلاغه نشانه‌های مؤمن را در چهار مرحله می‌داند: ۱) ظاهر عمومی و چهره: شادمانی مؤمن در رخسار اوست و اندوه وی در دلش (حکمت، ۳۲۵). ۲) قلب: ایمان هیچ بنده‌ای راستین نبُوَد مگر آنکه اطمینانش به آنچه نزد خداست بیش از آن باشد که نزد (خود) اوست. (حکمت ۳۱۰). به بیان دیگر در حوزه باور قلبی و یقین مؤمن کسی است که اعتماد او به قدرت الهی همواره بیش از داشته‌های خود باشد. ۳) عقل: در حوزه عقل شرط ایمان و نشانه بارز مؤمن عقلانیت اوست. درواقع تا کسی خردمند نباشد، مؤمن نمی‌شود. ۴) عمل (شامل گفتار و کردار): در حوزه عمل (گفتار و کردار) از جمله نشانه‌های مومن آن است که زبان او ورای قلبش بوده و سخن او از روی تدبیر است. (خطبه ۱۷۶).

حکمت ۳۸۲ زندگی و برنامه‌ریزی در پرتو عقل شب و روز مؤمن به سه برنامه می‌گذرد: بخشی به راز و نیاز با خدا، و بخش دیگر به تأمین معاش، و سه دیگر به بهره برداری نیکو از لذّتهای حلال و عاقل نباید جز در پی این سه باشد: تأمین زندگی، گامی در راه رستخیز، و لذّت حلال.

نامه ۷۲ روزی دو گونه است ...و بدان که روزگار دو روز است: روزی به سود تو، و دیگر روز به ضررت. دنیا سرایی است که دست به دست گردد پس آنچه از دنیا سهم تو است به هر تقدیر به دستت رسد هر چند ناتوان باشی، و آنچه بر ضررت باشد آن را برنگردانی هر چند توانمند باشی.

بزرگترین بی نیازی عقل است، و بزرگترین فقر و ناداری نادانی است

هر خبری را که بشنوید بدقّت بررسی کنید و در زیر و بالای آن بیندیشید و تنها به شنیدن و باز گو کردن بسنده نکنید، که راویان دانش بسیار، ولی درک کنندگان آن اندکند

در کار و زندگی، لطف و مدارا پیشه کن و بدان که هرگز بر قلّه بلند آرزوهایت دست نخواهی یافت و از اجل محتومی که برایت رقم زده شده است نتوانی گذشت. پس در کار و زندگی، مدارا پیشه کن. و در کوشش برای کسب روزی با پرهیز از «آز» نیکو باش، که ای بسا «تلاش کسبی» که سرمایه را نابود سازد. پس هر کس خود را به آب و آتش زند و از هر راه سعی در کسب مال کند، روزی نخواهد یافت، و نیز عدل و انصاف پیشه‌ور، محرومیت از روزی را به دنبال نخواهد داشت....

...دانا کسی است که قدر خویش شناسد، و در نادانی آدمی همین بس که ارزش خود نداند...

بی‌شک دانایی که از علمش سود نبرَد چون نادان سرگشته‌ای است که از نادانی خویش بهوش نیامده باشد، بلکه گناه او بزرگتر است و حسرت و اندوهش بیشتر و سرزنشش نزد پروردگار افزون‌تر.

در آخر راه‌کارهای امام در مسیر معیشت سالم که زمینهٔ بهره‌مندی نیکو از مواهب هستی است به پایان می‌رسانیم. نهج البلاغه ترسیم چهره معاش در زندگی قناعت محور را در میان می‌گذارد، که در سایهٔ فضیلت قناعت رسیدن به حیات طیبه که منتهای ارزشهای دین در حیات این جهانی است، پدید می‌آید.

شادمانی مؤمن در رخسار اوست و اندوه وی در دلش

...بهوش باشید که در قرآن دانش آینده، و تاریخ گذشتگان، و داروی شفابخش دردها، و نظم و نظام زندگی شماست...

برخی ایمانها ثابت و در دلها پابرجاست

ای بسا دانشمندی که از نادانی هلاک شود و دانش او نفعی بدو نبخشد

توجه به محدودیتها در عرصهٔ شناخت ...اگر چیزی از امور بر تو دشوار آمد، آن‌را از نادانی خویش نسبت به آن بدان، زیرا تو نخست نادان خلق شدی و سپس علم آموختی و دانا شدی. چه بسیار چیزها که نه می‌دانی و نه می‌توانی درباره آن‌ها نظر بدهی و راهی به جایی ببری؛ و بعدها از آن‌ها آگاه خواهی شد.

چهار عامل ایمان، خرد و خردورزی، دانش و آگاهی و پیرو آن عمل صالح عوامل تضمین‌کننده سعادت انسان‌ها و پیرو آن بالندگی اجتماعی است

بدانید که آرزوی دراز، اندیشه را تباه کند و یاد خدا را از دل برَد. پس آرزوهای رؤیایی را دروغ دانید، که فریب است و کسی که آن را پذیرد فریب خورده است.

خداوند، عقل را به انسان ودیعت نداد، مگر این‌که، روزی سبب نجات او گردد

همبستگی ایمان و دریافت امامت ...ای مردم حقیقت امر ما سخت است و بر مردم سخت آید. کسی آن را نتواند برداشت مگر بنده مؤمنی که خدا قلبش را برای ایمان آزموده است و حدیث ما را فرا نگیرد جز سینه‌های امین و خردهای استوار...

بدبخت کیست؟ ...همانا بدبخت کسی است که از منافع دانش و تجربه‌ای که به او داده شده است محروم گردد...

نامه‌ها نامه ۲۱ پرهیز از زیاده‌روی و دعوت به انفاق از زیاده‌روی بپرهیز و میانه‌روی پیشه کن. امروز به فکر فردایت باش. از مال به قدر نیازت نگه دار و آنچه افزون آید، پیشاپیش برای روزی که بدان نیازمند گردی، روانه دار... آیا در حالی که، خود در ناز و نعمت فرو رفته‌ای و آن را از ناتوانان و بیوه زنان دریغ می‌داری، طمع در آن بسته‌ای که ثواب صدقه‌دهندگانت دهند آدمی به آنچه پیشاپیش فرستاده، پاداش بیند و بر سر آن رود که از پیش روانه داشته. والسلام

حکمت ۶ ارزش صدقه ...و صدقه داروی بهبود و شفاست...

ای کمیل، دانش برتر از ثروت است، زیرا دانش تو را حراست کند ولی تو باید مال را حراست کنی، اگر از مال برداری کم شود ولی هرچه از دانش آموزش دهی رشد و افزایش یابد، و آن که بر پایه ثروت اوج گیرد با نابودی آن فرو افتد.

خطبه ۱۰۹ مواهب بخششها برای فرد بخشنده ...و پرداخت زکات که واجب دینی است... و ارتباط خویشاوندی که مال را افزاید و اجل را به درازا کشانَد، و صدقه پنهانی که لغزشها را جبران سازد، و صدقه آشکار که از مرگهای بد جلو گیرد...

خطبه ۱۱۰ عهد و پیمان جهان را نیست چندان اعتبار ...آن که به اندک آن (دنیا) بسنده کند از امنیت بیشتری بهره برَد، و آن که افزون‌طلبی کند در راه هلاکت خود تندتر قدم بردارد و بزودی هم از او ستانده شود...

خطبه ۱۹۰ ضرورت پرداخت زکات اموال ...زکات است که همزاد نماز و موجب نزدیکی مسلمانان به خداست. پس آن که از صمیم دل آن را بپردازد، تاوان گناهان و محافظ او از آتش دوزخ است؛ پس مباد که به انگیزه هوس بپردازد و یا آن را زیاد انگارد و از پرداخت آن احساس اندوه و خسارت کند، که اگر چنین باشد و یا به قصد سودجویی زکات دهد او از راز زکات بی‌خبر مانده و اجر آن از دست شده و کردارش تباه گشته و پشیمانیش به درازا کشیده...

خطبه ۲۳۴ هشدارید! مال و فرزند وسیله آزمایش الهی ... از روی نشناختن فلسفه قدرت و ثروت- که آزمایش انسان است- داشتن مال و اولاد را نشانه خشنودی، یا نداشتن آنها را علامت خشم و قهر الهی مشمارید، زیرا خداوند سبحان فرمود: «آیا مردم می‌پندارند مال و فرزندی که به کمکشان فرستاده‌ایم «خیر سریعی» است که بدانان نازل کرده‌ایم نه چنین است، بلکه آنان راز خلقت و تدبیر الهی را درنیافته‌اند». و از این جاست که خدا بندگان مؤمن خود را با «نماز» و «زکات» و سختکوشی ایام روزه‌داری حفظ فرماید تا اندامشان از گناه بیمه گردد، و چشمهاشان فروتنی آموزد، و جانشان خاکساری گیرد، و دلهاشان فروهشتگی پذیرد و خودپسندی از آن بکلّی رخت بربندد؛ ...و به برکت زکات، بهره‌های زمین و جز این در راه مستمندان مصرف شود.