بریده‌هایی از کتاب کودتا

بریتانیا که نتوانسته بود محمد مصدق را از ملی شدن صنعت نفت منصرف کند طرح اولیۀ آژاکس را پایه‌ریزی کرد. مهم‌ترین انگیزۀ بریتانیا جبران شکستشان در ملی شدن صنعت نفت ایران بود. البته ملی شدن صنعت نفت ایران برای آمریکا اهمیتی نداشت، آنچه ما از آن هراس داشتیم سیطرۀ روس‌ها در ایران بود.

شاه در فضای واقع‌گرایی، رهبری و برنامه‌ریزی رشد کرده بود اما مصدق روستایی پیر و بدذاتی بود که در حاشیۀ امور مهم و مسئولیت‌ها قرار داشت و مسائل را از زاویۀ دید هیجانی و احساساتی خودش تحلیل می‌کرد. با این حال زمان به قدرت رسیدنش به سرعت فرامی‌رسید.

در رأس این سلسله کلنل رضاخان قزاق بود که با کمک بریتانیایی‌ها، روس‌ها را از ایران بیرون راند. چند ماه بعد در اسفند ۱۲۹۹ او بدون اطلاع بریتانیایی‌ها تهران را فتح کرد. ژنرال ویلیام آیرون‌ساید یک روز صبح از خواب برخاست و رضاخان را در رأس امور دید.

آژاکس اسم رمزی بود که سازمان سیا روی این طرح گذاشته بود. سیا، سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا، قصد داشت این عملیات را در ایران انجام دهد که پرخطر و چندجانبه بود. این طرح، پادشاه ایران، وینستون چرچیل (نخست‌وزیر بریتانیا)، آنتونی ایدن (وزیر خارجۀ بریتانیا)، نمایندگان بریتانیایی و آیزنهاور (رئیس‌جمهور آمریکا)، جان فاستر دالاس (وزیر امور خارجۀ آمریکا)، و سازمان سیا را گرد هم آورده بود و هدف این اتحاد سرنگونی دولت دکتر محمد مصدق، نخست‌وزیر ایران، بود.

قدم بعدی این بود که نظر شاه ایران را در این باره جویا شوم

مهم‌ترین نکته‌ای که عرض کردم این بود که: «من به نمایندگی از چرچیل و آیزنهاور خدمت اعلیحضرت رسیده‌ام. برای اطمینان از این موضوع رئیس‌جمهور آیزنهاور شخصاً نمایندگی بنده را با بیان یک جمله در سخنرانی فردا در سانفرانسیسکو تأیید می‌کنند. این سخنرانی در کم‌تر از ۲۴ ساعت آینده ایراد می‌شود و رئیس‌جمهور این جمله را می‌گویند. نخست‌وزیر چرچیل نیز با بی‌بی‌سی هماهنگ کرده است که در اعلام نیمه‌شب بی‌بی‌سی تغییری جزئی داده شود تا حضرتعالی از این بابت خیالتان راحت باشد. فردا شب گویندۀ بی‌بی‌سی به جای آن‌که بگوید الان نیمه‌شب است خواهد گفت: الان (مکث) دقیقاً نیمه‌شب است.»

آژاکس اسم رمزی بود که سازمان سیا روی این طرح گذاشته بود. سیا، سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا، قصد داشت این عملیات را در ایران انجام دهد که پرخطر و چندجانبه بود. این طرح، پادشاه ایران، وینستون چرچیل (نخست‌وزیر بریتانیا)، آنتونی ایدن (وزیر خارجۀ بریتانیا)، نمایندگان بریتانیایی و آیزنهاور (رئیس‌جمهور آمریکا)، جان فاستر دالاس (وزیر امور خارجۀ آمریکا)، و سازمان سیا را گرد هم آورده بود و هدف این اتحاد سرنگونی دولت دکتر محمد مصدق، نخست‌وزیر ایران، بود.

به خاطر دارم افسری بریتانیایی که خاطرات سفر خود به روسیه را در کتاب بسیار هیجان‌انگیزی به چاپ رسانیده است یک افسر ایرانی طرفدار آلمان را در این شهر دستگیر کرده بود. البته در آن دوران روس‌ها و بریتانیایی‌ها هرکسی را که مخالف اشغال ایران به دست متفقین بود، با انگ «طرفدار آلمان» دستگیر می‌کردند. اسم آن ژنرال ایرانی فضل‌الله زاهدی بود.

مصدق در خانواده‌ای متمول و زمیندار به دنیا آمد و در فرانسه و سویس ادامۀ تحصیل داد و فارغ التحصیل شد. در آن دوران رقابت و مناقشه بر سر ایران، میان روسیۀ تزاری و بریتانیا در جریان بود و مصدق جوان طرفدار بریتانیا بود.

اگر از زاویۀ دیگری به ایران نگاه کنیم می‌بینیم این کشور به جنوب شوروی دوخته شده است و قطعاً دسترسی شوروی به آب‌های گرم جنوب ایران را مسدود کرده است. درست است که دریای سیاه در اختیار شوروی است اما بر اثر وجود بسفر و داردانل از دنیای خارج دور افتاده است. این دو تنگه در دست ترک‌هاست که مردمانی بدعنق، مستقل و تندخو هستند و روس‌ها به خوبی می‌دانند نمی‌توانند روی آن‌ها حساب کنند. اگر روس‌ها بتوانند بر ایران مسلط شوند کنترل کامل خلیج فارس را در دست خواهند گرفت. این آرزوی روس‌هاست. بزرگ‌ترین رؤیای روس‌ها از دوران پتر کبیر یعنی از سال‌ها قبل، حدود دویست، دویست و پنجاه سال قبل، تا کنون همین قضیه بوده است، یعنی دسترسی به آب‌های جنوب ایران.

دکتر مصدق اخیراً در تلاش بود تا سلطنت پهلوی را سرنگون و رژیم نوینی برپا کند و برای نیل به این هدف دستش با اتحاد جماهیر شوروی در یک کاسه بود. پیرمرد فریبکار گمان می‌کرد این نقشه‌ها فقط به ذهن او می‌رسد و بس.

گزارش داد که دو برادر ایرانی که از روابط وی با سازمان سیا بو برده‌اند به او نزدیک شده‌اند و با او تماس گرفته‌اند و یک طرح پیشنهادی دارند. آنچه آن دو برادر در سر داشتند بعدها در عملیات آژاکس متبلور شد.

هواپیما پرید و واقعاً کار مهمی نداشتم انجام بدهم. حتا نمی‌توانستم روی مطالعۀ کتابی که دستم بود تمرکز کنم. کتاب را روی پا گذاشتم و با برخورد سردی هم که با بغل‌دستی‌ام داشتم دیگر رغبت نکرد با من حرف بزند و این‌گونه بود که اجازه دادم افکارم وحشیانه از این سو به آن سو برود. با این حال سعی کردم اهداف مشخصی را برای خودم در نظر بگیرم. اولین قدم تجسم موقعیت جغرافیایی ایران بود و سعی کردم ایران را با همۀ همسایگانش تجسم کنم.

یکی از افرادی که می‌خواستم ببینم ژوزف آپتون نمایندۀ موزۀ هنرهای متروپولیتن نیویورک بود. او هنگامی که برای بازدید از موزۀ اشیای عتیقه و بسیار زیبای ایران رفته بودیم ما را همراهی کرد و به ما اطلاع داد موزۀ متروپولیتن نیویورک در صدد امضای تفاهمنامه با دولت ایران است. در این موافقتنامه موزۀ متروپولیتن قرار بود مسئولیت اکتشاف و حفاری آثار باستانی در ایران را به عهده گیرد و تمام مکشوفات را با ایران نصف کند. به این صورت که هرچه به دست آید توسط آپتون به دو گروه مساوی تقسیم شود و بعد با شیر یا خط مشخص کنند کدام قسمت برای چه کسی است.

کنفرانس تهران از ششم تا نهم آذر ۱۳۲۲ با حضور روزولت، چرچیل و استالین برگزار شد و شخص شاه نیز به طور جانبی در جلسات شرکت می‌کرد. او در تنها ملاقاتش با چرچیل، که دستاورد خوبی هم برای او بود، توانست خیلی سریع خودی نشان بدهد و مسائل مهم کشورش را با مهم‌ترین چهره‌های جهانی مطرح نماید. شاه علاوه بر چرچیل دیگر رهبران سیاسی یعنی روزولت و استالین را نیز جداگانه ملاقات کرد و این ملاقات‌ها علاوه بر اهمیت فوق‌العاده مهم تاریخیشان به مأموریت کنونی من ربط مستقیمی دارد.

بریتانیا که نتوانسته بود محمد مصدق را از ملی شدن صنعت نفت منصرف کند طرح اولیۀ آژاکس را پایه‌ریزی کرد. مهم‌ترین انگیزۀ بریتانیا جبران شکستشان در ملی شدن صنعت نفت ایران بود.

بریتانیا که نتوانسته بود محمد مصدق را از ملی شدن صنعت نفت منصرف کند طرح اولیۀ آژاکس را پایه‌ریزی کرد. مهم‌ترین انگیزۀ بریتانیا جبران شکستشان در ملی شدن صنعت نفت ایران بود.

بین سال‌های ۱۹۴۶ تا ۱۹۵۱ [۱۳۲۵ – ۱۳۳۰] یعنی پنج سال هفت دولت در ایران عوض شد و این روند باید متوقف می‌شد. هرچقدر شاه از مصدق متنفر بود، پیرمرد روز به روز میان مردم محبوب‌تر می‌شد. به قدرت رسیدن مصدق یک ضرورت عملی بود. مصدق وعده‌های فراوانی به مردم داده بود. شاه بعدها در این باره نوشت: «فی‌الواقع چه کسی می‌توانست مخالف مصدق باشد؟ او قول داده بود با پول نفت همه را ثروتمند کند، با خارجی‌های چپاولگر بجنگد و حقوق ایران را استیفا کند. و آمار ملت از دانشجو و افراد نخبه و روشنفکر گرفته تا عموم مردم زیر پرچم او رفتند.»

به همکاران انگلیسی‌ام گفتم دورۀ ریاست‌جمهوری ترومن رو به پایان است و جمهوری‌خواهانی که به نظر پیروز انتخابات بعدی هستند ممکن است با تیم فعلی کاخ سفید متفاوت باشند. با این حال وقتی به من گفتند در بارۀ اجرای این طرح با افراد مختلفی گفتگو کرده‌اند و طرح بسیار دقیق و جامعی دارند شک و دودلی‌ام از بین رفت و فهمیدم مصمم هستند. در این مرحله من با کوچران، سروان هنری مونتیگ، معاونش، و آقای گوردن سامرست، کارمند عالیرتبۀ اداری که تازه از تهران آمده بود، جلسه داشتم. در همین جلسه متوجه شدم آن‌ها حتا طرح نهایی اجرای عملیات را هم کشیده‌اند و با علم به این‌که ممکن است آمریکا و انگلستان بر سر این موضوع اختلافات سیاسی داشته باشند هر تأخیری در اجرای عملیات را بی‌فایده و هدر دادن زمان قلمداد می‌کردند.

من و آلن به خوبی می‌دانستیم که جمع حاضر به شدت طرفدار اسرائیل و منافع آن است. از این رو یکی از نکاتی که من و آلن، با هم و جدا جدا، بارها روی آن تأکید کردیم این واقعیت بود که ایران یک کشور عربی نیست و روابط بسیار حسنه، البته غیررسمی، با اسرائیل داشته است. این روابط زمانی که اسرائیل در راه‌اندازی سازمان اطلاعات و امنیت کشور ایران به کمک ایران و آمریکا شتافت به اوج خود رسید. این اقدام غیررسمی اسرائیل به طور کامل از نظرها مخفی بود اما از نظر ایرانی‌ها بسیار حائز اهمیت و درخور تقدیر بود.

همزمان روس‌ها از شمال، بریتانیایی‌ها از جنوب و غرب به سرعت برق به ایران یورش آوردند. نیروهای نظامی و مسلح روس و بریتانیا، نیروی دفاعی محقر و ضعیف ایران را غافلگیر کرد. حملات نیروی هوایی بریتانیا نیروی دریایی رضاشاه را به کلی نابود کرد.

سفیر بریتانیا به شدت ملی شدن صنعت نفت را محکوم کرد.

شرکت نفت ایران و انگلیس علاوه بر تأمین نفت انگلستان مهم‌ترین منبع درآمد ارزی کشور انگلستان به حساب می‌آمد و دولت کارگری انگلیس که در مضیقه بود می‌بایست با پرداخت ارزهای معتبر نفت مورد نیاز خود را تامین کند و این وضعیت، شرایط را برای دولت حزب کارگر در انتخابات پیش رو بسیار دشوار می‌کرد.

از آنچه مطرح می‌کردند کاملاً مشخص بود افراد بسیار لایق، مطمئن و بانفوذی در داخل سیستم ایران دارند که خیلی روی آن‌ها حساب باز کرده‌اند.

مردادماه البته آبستن حوادث دیگری نیز بود. رئیس‌جمهور آیزنهاور خیلی محکم و شفاف به مصدق هشدار داد چنانچه مناقشۀ نفتی با انگلستان حل و فصل نشود آمریکا از ارائۀ هر گونه کمک مالی به برنامه‌های مصدق خودداری خواهد کرد. مصدق آشکارا قصد داشت آمریکا را جایگزین در آمدهای نفتی ناشی از حذف بریتانیا کند.

مردادماه البته آبستن حوادث دیگری نیز بود. رئیس‌جمهور آیزنهاور خیلی محکم و شفاف به مصدق هشدار داد چنانچه مناقشۀ نفتی با انگلستان حل و فصل نشود آمریکا از ارائۀ هر گونه کمک مالی به برنامه‌های مصدق خودداری خواهد کرد. مصدق آشکارا قصد داشت آمریکا را جایگزین در آمدهای نفتی ناشی از حذف بریتانیا کند.

مردادماه البته آبستن حوادث دیگری نیز بود. رئیس‌جمهور آیزنهاور خیلی محکم و شفاف به مصدق هشدار داد چنانچه مناقشۀ نفتی با انگلستان حل و فصل نشود آمریکا از ارائۀ هر گونه کمک مالی به برنامه‌های مصدق خودداری خواهد کرد. مصدق آشکارا قصد داشت آمریکا را جایگزین در آمدهای نفتی ناشی از حذف بریتانیا کند.

نخست‌وزیر چرچیل نیز با بی‌بی‌سی هماهنگ کرده است که در اعلام نیمه‌شب بی‌بی‌سی تغییری جزئی داده شود تا حضرتعالی از این بابت خیالتان راحت باشد. فردا شب گویندۀ بی‌بی‌سی به جای آن‌که بگوید الان نیمه‌شب است خواهد گفت: الان (مکث) دقیقاً نیمه‌شب است.»

«هیچ‌وقت نمی‌شود به این قشقایی‌های لعنتی اعتماد کرد. آن‌ها در طول جنگ اول و دوم پدر ما را درآوردند. خیلی خیانتکارند. کار بسیار عاقلانه‌ای کردی که شاه را از رفتن به شیراز منصرف کردی.»

آژاکس اسم رمزی بود که سازمان سیا روی این طرح گذاشته بود. سیا، سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا، قصد داشت این عملیات را در ایران انجام دهد که پرخطر و چندجانبه بود. این طرح، پادشاه ایران، وینستون چرچیل (نخست‌وزیر بریتانیا)، آنتونی ایدن (وزیر خارجۀ بریتانیا)، نمایندگان بریتانیایی و آیزنهاور (رئیس‌جمهور آمریکا)، جان فاستر دالاس (وزیر امور خارجۀ آمریکا)، و سازمان سیا را گرد هم آورده بود و هدف این اتحاد سرنگونی دولت دکتر محمد مصدق، نخست‌وزیر ایران، بود.