بریده‌هایی از کتاب در قلمرو سایه‌ها (جستارهایی در روان‌شناسی فرقه‌ها)

نخستین گروه‌هایی که امروز به آن‌ها مفهوم «فرقه» را اطلاق می‌کنیم، با هدف‌های سودجویانه و آزمندانه شکل گرفتند. این دقیقاً بر خلاف این تصور از فرقه‌ها است که می‌گوید در بدو امر، با هدف‌های مذهبی شکل گرفتند.

آرمانی‌اند؛ و از همین رو برای افراد جاه‌طلب و آرمان‌گرا، جذاب می‌نمایند. این فرض که صرفاً افراد ضعیف و ساده‌لوح به فرقه‌ها ملحق می‌شوند لزوماً صحیح نیست. فرقه‌ها از آن جهت که همواره از رهبری کاریزماتیک برخوردارند و مناسبات در آن‌ها بر اساس روابط طولی تنظیم می‌شود، مکان مناسبی برای کسانی است که به تکیه‌گاهی معنوی _ روانی برای خود نیازمندند. زنان، نوجوانان و جوانان و افراد آرمان‌گرا بهترین کسانی هستند که با این الگو همسازی دارند. رهبر فرقه غالباً در نقش پدر یا مادر معنوی برای اعضای فرقه ظاهر می‌شود و اعضا نیز اغلب، او را به همین عنوان می‌پذیرند

فرقه‌ها، یکی از شکل‌های تلاش انسان در طول تاریخ برای اجتماعی شدن بوده‌اند. زندگی بدوی و طبیعی انسان در دامن طبیعت بکر و تا حد زیادی خطرناک اولیه، او را مجبور ساخت تا به سمت تشکیل گروه‌های نخستین پیش برود.

انسان یک‌جانشین کشاورز بر خلاف اقوام نخستین و شکارچی خود در دوره قبل، به سبب احساس امنیتی که به یُمن یک‌جانشینی به دست آورده بود، کمتر نیازمند یک روح واحد قبیله‌ای بود. او حالا این امکان را داشت که با اتکا به شرایط جدید، هم به بقای کل جامعه کشاورزی خود بیندیشد و هم جایگاه خود را به عنوان یک عضو از گروه مورد توجه قرار دهد. در این دوره مفهوم «ما» بر ذهن بشر غلبه بیشتری داشت. اما پس از ورود به عصر شکل‌گیری تمدن‌های کهن و آغاز شهرنشینی، ذهن و روان بشر تحولی دوباره را تجربه نمود. در عصر جدید، به واسطه اختراع پول و کشف سنگ‌ها و فلزات گران‌بها و نیز افزایش تولید غلات و محصولات کشاورزی و نیز تولیدات دامی، شکل جدیدی از زندگی اجتماعی در حال شکل گرفتن بود که در آن رقابت فردی حرف نخست را می‌زد.

در تبیینی روان‌شناختی، کیش را در رده سازمان‌های مذهبی جدیدی دانسته‌اند و معتقدند در جاهایی که کلیساها و مذاهب ضعیف عمل نموده‌اند، فرقه‌ها با موفقیت روبه‌رو شده‌اند؛«کیش‌ها گروه‌هایی هستند که بر گرد رهبران کاریزماتیک فراهم می‌آیند و این رهبران می‌کوشند پیروان خود را از کلّ جامعه،‌ از اعضای خانواده و از هر کسی که ممکن است نظر دیگری داشته باشد جدا کنند. سرسپردگی محض به عقاید و تعالیم رهبر به هر وسیلهٔ ممکن تقویت می‌شود. این تعالیم ممکن است شامل نکاتی از این دست هم باشند که مرگ همواره دَری است که به روی زندگی آینده باز می‌شود؛ کالبد خاکی، مزاحم آدمی است؛ و افراد اگر حتّی خودکشی هم بکنند، هرگز دچار نابودی کامل نمی‌شوند و به‌راستی نمی‌میرند، بلکه به قلمروی آرمانی و جهانی آسمانی راه می‌یابند.

قدرت، فساد می‌آورد و قدرت مطلق، فساد مطلق.

البته شاید بتوانیم میان فرقه‌هایی که مرد آن‌ها را رهبری می‌کند و فرقه‌هایی که زن آن‌ها را رهبری می‌کند تفاوت‌هایی قائل شویم. اما وجه مشترک هر دو نوع فرقه، دست‌کم تظاهر به نوعی حمایت معنوی و ایجاد فضایی برای پناه آوردن افراد، خصوصاً قشرهای آسیب‌پذیر روانی است. شما از بیرون و در بدو ورودتان به فرقه، بهشتی را خواهید یافت مملو از آرامش و تکیه‌گاهی چنان مستحکم که احساس می‌کنید می‌توانید برای تمام عمر به آن تکیه کنید و از حوادث مادی و معنوی مختلف، گزندی به شما نرسد. همین احساس آرامش اولیه، که غالباً از طریق تظاهرات قدرتمندانهٔ رهبر فرقه تقویت می‌شود، شاه‌کلید رام شدن اعضا در فرقه‌ها است.

آگاهی از این روش‌ها به شما کمک می‌کند تا در موقع قرار گرفتن در معرض آسیب‌های فرقه‌ای، واکنش بهتری از خود بروز دهید و خسارت روانی و جسمی کمتری متوجه شما شود و یا به‌کلی از آن جلوگیری نمایید.