بریده‌هایی از کتاب منطق (۱)

علم‌شناسی (منطق معرفت) منطقیون ـ که در منطق نه بخشی در مباحث کتاب برهان جای دارد و در منطق دوبخشی بحث مستقل و ضمیمۀ دانش منطق تلقی می‌شود ـ در جلد دوم این کتاب مورد

هدف منطق در بخش تعریف، ارائۀ طریقی است جهت به‌دست آوردن حقیقت یا چیستی و ذات اشیا. هر شئ خارجی، هم یک حقیقت خاص دارد و هم اوصافی که بیرون از آن حقیقت‌اند. به عنوان مثال حقیقت بهرام انسانیت اوست و اوصاف بیرون از حقیقت او عبارت‌اند از مثلاً: راه رفتن، نوشتن و خندیدن و ... . حقیقت شئ که از آن به ماهیت یا چیستی، ذات و طبیعت هم تعبیر می‌شود در واقع بین تمامی افراد همنوع مشترک است؛ اما اوصاف بیرونی، اموری ثانوی هستند که بر حقیقت شئ اضافه می‌شوند یا به تعبیری «عارض می‌شوند» و ممکن است بین افراد همنوع مشترک نباشند. در مقام تعریف و شناختن یک مفهوم باید از مفاهیم کلی موجود در ذهن بهره جست. مفاهیم کلی در واقع مبیّن وصف‌های معیّن دربارۀ شئ موردنظر هستند. هر مفهوم کلی نسبت به معرَّف [تصور مجهولی که از طریق تصورهای پیشین (= مفاهیم کلی) تعریف می‌شود] به حصر عقلی بر دو قسم است

«فکر عبارت از سامان بخشیدن به معلومات پیشین است به گونه‌ای که مجهول را کشف کند

منطق، دانشی است که از طریق بیان چگونگی وقوع خطا در فکر، به درمان این بیماری ذهن می‌پردازد، به عبارت دیگر، «منطق مجموعۀ قواعد کلی است که به کار بردن آن ذهن را از خطای در اندیشه باز می‌دارد

یعنی صورت آتش و تصویر کتاب در ذهن نقش می‌بندد و ما به واسطۀ این صور است که به این امور علم پیدا می‌کنیم. این قسم از علم را علم حصولی یا ارتسامی می‌نامند. بنابراین علم حضوری عبارت است از «حضور خود شئ (= معلوم) نزد عالم» و علم حصولی عبارت است از «صورت شئ که نزد ذهن حاصل می‌شود».

تصور که عبارت است از صورت سادۀ شئ نزد عقل بدون اینکه متضمّن اسناد و یا حکمی باشد. تصور یا واحد است مثل تصور کتاب و یا متعدد است

تصور موضوع، تصور محمول، تصور نسبت و حکم به نسبت. درحالی‌که براساس تفسیر حکما، تصور از اجزای تصدیق نیست بلکه از شرایط خارجی تحقق تصدیق است. به عبارت دیگر رأی فخررازی و نظریۀ حکما در واقع دو تفسیر رقیب برای این حقیقت هستند که تصدیق بلاتصور محال است. دلیل اینکه بدون تصورهای سه‌گانه نمی‌توان تصدیق داشت طبق نظر فخررازی این است که تصدیق به عنوان امر مرکّب از تصورهای سه‌گانه، بدون اجزا تحقق نمی‌یابد ولی حکما چنین تعلیل می‌کنند که تصدیق مشروط به وجود تصورهای سه‌گانه است و امر مشروط بدون وجود شرط تحقق نمی‌یابد. تقریباً همۀ حکما، رأی فخررازی را مردود دانسته‌ان

«علم حصولی (قسم ارتسامی ادراکات عقلی) یا تصور است که همان صورت ساده (بدون اسناد خبری) است و یا تصدیق است که همان حکم است و بس. و کسی که تصدیق را مرکّب می‌انگارد به بیراهه رفته است».